Historia Egiptu i zapis biblijny: doskonała zgodność?

Autor Daniel Anderson
Tłumacz Andrew Ostapowicz

Od lat popularne media wyśmiewają biblijne relacje o Józefie, Mojżeszu, o święcie Paschy i Wyjściu z Egiptu jako całkowicie sprzeczne ze standardową chronologią Egiptu. Rok po roku, wielu naukowców mówi, że wydarzenia opisane w Księgach Rodzaju i Wyjścia są miłymi legendami, pozbawionymi jakichkolwiek wartości historycznych lub archeologicznych.

Ale wieją nowe wiatry. Wyjawia się nowa grupa naukowców, reprezentujących różne dziedziny, którzy otwarcie wzywają do drastycznego skrócenia chronologii Egiptu. Taka redukcja zsynchronizowałaby biblijny zapis historyczny Starego Testamentu z zapisem archeologicznym Egiptu. Zaskakująco, jest wiele ważkich dowodów dających powód dla drastycznej redukcji historii Egiptu. A w ten sposób, rzetelność Ksiąg Rodzaju i Wyjścia oraz całego Starego Testamentu będzie musiała być na nowo przemyślana, jako rzeczywiste źródło prawdy historycznej.

Zwolennicy przeglądu chronologii

Należy przyznać, ze zwolennicy przeglądu chronologii Egiptu są mniejszością, ale są wielce poważani jako naukowcy. David Rohl, autor dzieła Test of Time (Próba Czasu) sugeruje: „Ramzes II powinien być datowany na dziesiąte stulecie p.n.e. około 150 lat później niż data przypisywana mu w ortodoksyjnej chronologii.”¹ Peter James i czterech innych naukowców w opublikowanej przez nich książce Stulecia Ciemności² twierdzą, że daty egipskich dynastii powinny być skrócone o setki lat, szczególnie Dynastie 21–24. Dr Colin Renfrew, profesor archeologii na Uniwersytecie w Cambridge, napisał w przedmowie do tej książki:

Ta niepokojąca książka zwraca uwagę… na kluczowy okres historii świata, i wielce niepewne datowanie, całą ramę chronologii, na której opierają się nasze obecne interpretacje… istniejące chronologie tego kluczowego odcinka historii ludzkości są błędne o kilkaset lat, a w rezultacie, trzeba będzie zrewidować historię.³

Sir Alan Gardiner, autorytet historii Egiptu, przyznaje istnienie problemów w chronologii Egiptu:

„Nawet przy pełnym korzystaniu z list królów i pomocniczych źródeł, które przetrwały, niezbędne ramy historii dynastycznej Egiptu wykazują godne pożałowania luki i wiele wątpliwych przypisań… To, co jest dumnie reklamowane jako historia Egiptu, jest tylko zbiorem szmat i strzępów.”⁴

Zeszłego roku (niniejszy artykuł został opublikowany w r.2007) David Down (który także napisał bardzo stosowny elaborat False History—‘Out with David and Solomon!’ (Fałszywa historia – ‘Precz z Dawidem i Salomonem!’) i Dr John Ashton napisali Unwrapping the Pharaohs: How Egyptian Archaeology Confirms the Biblical Timeline (Porozwijanie faraonów: Jak archeologia Egiptu potwierdza czas biblijny). Down dokonywał badań archeologicznych w Egipcie, Izraelu i na Bliskim Wschodzie przez prawie pół wieku. W swej książce proponują oni poprawioną chronologię harmonizującą historię Egiptu ze Starym Testamentem.

Powody kwestionowania tradycyjnej historii Egiptu

Założenia astronomiczne

Rzekomo odkryto zaćmienia księżyca i słońca, które doskonale zgadzają się z ustalonymi datami w chronologii Egiptu. To jest po prostu nieprawda. Pomysł astronomicznej fiksacji nie opiera się na niebiańskich zaćmieniach, lecz na „Cyklu Sotisa”. Jednak Cykl Sotisa nie jest w ogóle wspomniany w tekstach egipskich.⁵ Są wprawdzie wzmianki o „wschodzie Sotisa”, które zostały przyjęte jako obserwacja jasnej gwiazdy Syriusza. Rzeczywistym problemem jest zakładanie przez nowoczesnych naukowców, że Egipcjanie tylko niewiele mylili się w swym kalendarzu i poprawki, dokonane w świetle nowoczesnej nauki, sprawiają, że daty ustalają się zgodnie. Ale Egipcjanie byli w stanie ustawiać swe piramidy zgodnie co do ułamka stopnia z kierunkiem północy, południa, wschodu i zachodu. Jest bardziej prawdopodobne, że Egipcjanie byli skrupulatni w swym odmierzaniu czasu. Tak więc James i jego naukowi współpracownicy piszą w dziele Centuries of Darkness (Stulecia Ciemności) „…Istnieją dobre przyczyny dla odrzucenia całego konceptu datowania wg Sotisa jak było to stosowane przez wczesnych Egiptologów.” (Zob. także nasz artykuł w Journal of Creation, Fall of the Sothic theory: Egyptian chronology revisited.)

Labirynt Manetho

Kolejnym powodem dla kwestionowania tradycyjnej linii czasu jest Manetho, egipski kapłan, który napisał historię Egiptu w 3-cim stuleciu p.n.e. Wielu uważa pisma Manetho za niepodważalny fakt. Był on biegły w odczytywaniu hieroglifów i miał dostęp do inskrypcji, dokumentów i innych wartościowych artefaktów. Wyłaniają się jednak dwa problemy. Po pierwsze, Manetho pisał setki, a nawet tysiące lat po wielu aktualnych faktach. Po drugie, żadne z pism Manetho nie istnieją.⁶ Jedynym źródłem dla pism Manetho są niektóre z jego stwierdzen cytowane przez o wiele późniejszych historyków, jak Józef Flawiusz, Africanus, Euzebiusz i Syncellus.

Źródła historyczne dla chronologii Egiptu

Dowody egipskie składają się z licznych inskrypcji, tekstów, dokumentów papirusowych i artefaktów. Choć jest to wielce pomocne, dowody te dają niekompletny obraz historii Egiptu.

To, co spisali starożytni autorzy jak Manetho, Józef Flawiusz, Africanus, i Euzebiusz daje dodatkowy wgląd historyczny. Herodotus, ów sławny historyk grecki, udał się do Egiptu w 5-tym stuleciu p.n.e. i wywiadywał się u kapłanów i innych znawców. Manetho, jak wspomniano powyżej, spisał historię Egiptu dla biblioteki aleksandryjskiej w 3-cim stuleciu p.n.e. Józef Flawiusz, ów sławny historyk żydowski, cytował Manetho w swych sławnych antologiach historycznych w 1-szym stuleciu n.e. Africanus i Biskup Euzebiusz, sławni historycy z3-go i 4-go stulecia n.e. także cytowali Manetho i pisali o Egipskiej historii. Jednak wszyscy ci poważani historycy często byli niezgodni między sobą w obliczaniu egipskiej chronologii.

Z powodu owej nieskładności chronologii niemożliwe jest ustalenie całkowitej listy dat, faraonów i dynastii. Sir Alan Gardiner pisał: „Nasze materiały dla rekonstrukcji zgodnego obrazu są beznadziejnie niedostateczne.” W rezultacie musimy porównywać Egipskie źródła z innymi, dokładnymi źródłami historycznymi. Biblijna i Asyryjska chronologia dają wielce zgodne daty, które można użyć do skorygowania wielu niejednoznaczności Egipskiej historii. Innymi słowy, jeśli zapisy historyczne Starego Testamentu i Asyrii są znacznie zgodne, to korekta chronologii Egipskiej byłaby całkowicie logiczna, by zharmonizować ją z dwoma niezależnymi rzetelnymi źródłami.

Powiązanie Noego z Egiptem

Hebrajskie imię jednego z synów Noego jest Misraim (Rdz.10:6). To nie przypadkiem dzisiejsi Egipcjanie nazywają siebie Misr, co jest pochodną od Misraim. Według Księgi Rodzaju, wnuk Noego, Misraim,⁷ jest ojcem Egipcjan. W skorygowanej chronologii, Egipt powstaje wkrótce po rozproszeniu od wieży Babel, około 2100 p.n.e. Pisze Euzebiusz, sławny historyk z 4-go wieku n.e.:

Egipt przez Hebrajczyków nazywany jest Mestraim, a Mestraim żył niedługo po potopie. Po potopie Cham, syn Noego, spłodził Aeguptosa, albo Mestraima, któr był pierwszym w Egipcie, w czasie gdy szczepy zaczęły się rozprzestrzeniać tam i sam… Mestraim rzeczywiście był założycielem rasy Egipcjan i od niego musi się wywodzić pierwsza dynastia.⁸

W tradycyjnej chronologii okres około 2000 lat miał poprzedzać pierwszą dynastię egipską. Księga rodzaju ustala o wiele krótszy okres czasu. Dodatkowo, doroczny raport Instytutu Orientalnego w Chicago z r. 1988–1989 opublikował podsumowanie rozległych badań archeologicznych, których dokonał Bruce Williams. Williams dokonał przeglądu odkryć związanych z okresem przed dynastiami i wywnioskował:

Obydwa artykuły należą do powiększającej się liczby dowodów tak mocno łączących okres niegdyś zwany „przed-dynastyjnym” z wiekiem piramid i późniejszym, że określenie to powinno zostać odrzucone.⁹

Williams opublikował szereg artykułów w żurnalach archeologii i jego nowoczesne badania wydają się potwierdzać sprawozdanie z Księgi Rodzaju.

Wizyta Abrahama w Egipcie

Biblijna data dla Wyjścia (Izraela z Egiptu – przyp. tłum.) to ok. roku 1445 p.n.e. Wj.6:4 i Gal.3:16–17 mówią nam, że Pan zawarł przymierze z Abrahamem 430 lat wcześniej, około r. 1875 p.n.e. Niedługo potem Abraham ze swą piękną żoną Sarą, udał się do Egiptu, aby uniknąć ostrego głodu w ziemi Kananejskiej (Rdz.23:10). Wizyta Abrahama nie została przeoczona, gdyż dostojnicy faraona chwalili piękno Sary faraonowi. Zalękniony Abraham powiedział faraonowi, że Sara jest jego siostrą. W rezultacie faraon tymczasowo wziął Sarę do swego haremu i dał Abrahamowie wiele cennych podarunków. Jednak Pan dotknął faraona i jego otoczenie wielkimi karami, co spowodowało, iż uwolnił Sarę, gdy dowiedział się, że w rzeczywistości była żoną Abrahama.

Abraham przyszedł z Ur chaldejskiego (Rdz.11:31). W latach 1922–1934 , Sir Leonard Woolley odkrył, że była to pierwsza cywilizacja¹⁰ z wyższą wiedzą astronomiczną i z arytmetyką. Dodatkowo, cywilizacja sumeryjska wynalazła pismo, poskładała słowniki i obliczyła pierwiastki kwadratowe i sześcienne.¹¹ Odkrycia, których dokonał Woolley wydają się potwierdzać pisma Józefa Flawiusza o wizycie Abrahama w Egipcie:

Przekazał on im arytmetykę i wiedzą astronomiczną; gdyż przed przyjściem Abrahama do Egiptu nie znali tych dziedzin wiedzy; gdyż wiedza ta przyszła od Chaldejczyków do Egiptu.¹²

W poprawionej chronologii, Abraham odwiedziłby Egipt gdy Khufu (znany jako Cheops) był faraonem. Przed Cheopsem, wczesne piramidy egipskie były fantazyjnymi strukturami architektury, ale nie były dokładnie kwadratowe, ani też ustawione dokładnie według kompasu. Jednak gdy Cheops budował swą mistrzowską piramidę nastąpiła eksplozja wiedzy astronomicznej i matematycznej. Piramida Cheopsa jest doskonale kwadratowa i ustawiona dokładnie według czterech kierunków kompasu.

Uplasowana we właściwej dynastii, wizyta Abrahama w Egipcie mogła być katalizatorem dla rewolucji architekturalnej w historii Egiptu.

Józef dochodzi władzy w Egipcie

Dynastia 12-ta była jednym ze szczytowych punktów historii Egiptu. Według poprawionej chronologii, Józef doszedł do władzy gdy faraonem był Sesostris I w czasie tej dynastii. [Od redaktora: sugerowane synchronizacje chronologii biblijnej z chronologią Egiptu są kontrowersyjne; zob. Resolving alleged conflicts between the Bible and other accounts of Egyptian history.] Według Księgi Rodzaju, Józef był jednym z dwunastu synów Jakuba. Z zazdrości bracia Józefa sprzedali go madiańskim kupcom, a ci sprzedali go Egipskiemu urzędnikowi imieniem Potyfar. Ostatecznie przez okres trudności i udręki, Pan umożliwił Józefowi rządzenie Egiptem, będąc drugim po samym faraonie.

Wiadomo, że Sesostris I miał wezyra imieniem Mentuhotep, który posiadał nadzwyczajną moc. Egiptolog, Emile Brugsch, pisze w swej książce Egypt Under the Pharaohs (Egipt pod Faraonami), „Krótko, nasz Mentuhotep… okazuje się jako alter ego króla. Gdy nadchodził, wysoko postawieni kłaniali się przed nim przed zewnętrznymi drzwiami królewskiego pałacu.”¹³ Opis ten wydaje się potwierdzać status Józefa w Księdze Rodzaju (Rdz.41:43–44): „I kazał go obwozić na drugim swym wozie, a wołano przed nim: ‘Abrek!’ Faraon ustanawiając Józefa rządcą całego Egiptu, rzekł do niego: «Ja jestem faraonem, ale bez twej zgody nikt nie ośmieli się czegokolwiek przedsięwziąć w całym kraju egipskim».

Najwyższą przyczyną dla sławy była jego zdolność interpretowania snów. Egipcjanie przykładali snom wielką wagę. Józef potrafił wyłożyć niepokojące sny Faraona, jako przepowiednię siedmiu lat obfitości poprzedzających siedem lat najcięższego głodu . Przekonany interpretacją Józefa, Faraon ustanawia go zarządcą zbierania zboża w czasie siedmiu lat obfitości.

Dwie wskazówki z egipskich napisów wydają się potwierdzać opis z Księgę Rodzaju.

Pierwsza: wielka płaskorzeźba na „Hungry Rock” (Glodna Skała) podaje: „… Ponieważ Hapy [bóg rzeki] nie przychodził przez siedem lat. Zboża brakło, ziarna były wyschnięte, brakło wszelkiego rodzaju pokarmu…”¹⁴

Druga: Grobowiec Ameni, prowincjonalnego zarządcy, podwładnego Sesostrisa I, podaje [sic]:

Nie było nieszczęśliwych za moich dni, nawet w latach głodu, gdyż uprawiałem pola w Nome z Mah… przedłużając życie jego mieszkańców i zachowując pokarm od niego.¹²

Hebrajscy niewolnicy w Egipcie

Według tradycyjnej chronologii niewola egipska Hebrajczyków miała zdarzyć się w czaise 18-tej dynastii. Jest to problematyczne, gdyż historyczne dowody hebrajskich niewolników w Egipcie w tym czasie są znikome, lub wręcz zerowe. Ale umieszczenie tego w czasie 12-tej dynastii według poprawionej chronologii wyjawia liczne dowody hebrajskich niewolników w Egipcie.

Dr Rosalie David, przełożona departamentu Egiptu Muzeum w Manchester, pisze o semickich niewolnikach w Kahun w czasie drugiej połowy 12-tej dynastii:

Jest to oczywiste, że liczni Azjaci byli obecni w mieście, a to mogło być odbiciem sytuacji w innych częściach Egiptu. Można stwierdzić, że ludzi ci byli luźno określani przez Egipcjan jako „Azjaci”, choć ich dokładnej ojczyzny w Syrii lub Palestynie nie da się określić… Przyczyna ich obecności w Egipcie pozostaje niejasna.¹⁵

Biblia jasno określa, dlaczego Izraelici byli niewolnikami w Egipcie:

Lecz rządy w Egipcie objął nowy król, który nie znał Józefa. I rzekł do swego ludu: «Oto lud synów Izraela jest liczniejszy i potężniejszy od nas.”… Ustanowiono nad nim przełożonych robót publicznych, aby go uciskali ciężkimi pracami… i uprzykrzali im życie uciążliwą pracą Do tych wszystkich prac przymuszano ich bezwzględnie. (WJ.1:8–14).

Dr Rosalie David także pisze o obecności niewolników w Gurob, w Egipcie”

The scattered documentation gives no clear answer as to how or why the Asiatics came to Egypt in the Middle Kingdom…There is nevertheless firm literary evidence that Asiatic slaves, women and children were at Gurob.¹⁶

Jeszcze jedną poszlaką popierającą biblijne sprawozdanie jest świadectwo piramid zbudowanych z cegieł glinianych i słomy w czasach tej dynastii. Amenemhet III, Faraon, którego posągi z kwaśną miną i okrutnym wyglądem, był prawdopodobnie tym faraonem, który odpowiedział narzekającym nadzorcom hebrajskim: „Nie będziecie dostarczać więcej ludowi słomy do wyrabiania cegły, jak poprzednio. Odtąd niech sami starają się o słomę” (Wj.5:7).

Jeszcze inną dręczącą poszlaką jest odkrycie pudeł pod podłogami domów odkopanych w Kahun. Pudła te zawierały szkielety niemowląt do wieku trzech miesięcy, nieraz po trzy w jednym pudle.¹⁷ Można przyjąć, że są to szkielety hebrajskich chłopców zabijanych na rozkaz Faraona usiłującego ograniczyć ludność Hebrajczyków (Wj.1:16). Jednak jeden niemowlak uniknął tego dekretu śmierci i zmienił bieg historii Hebrajczyków.

Narodził się Mojżesz

Według Księgi Wyjścia, niemowlę Mojżesz zostało adoptowane przez córkę Faraona, gdy kąpała się w rzece. Jego rodzice wbrew rozkazom Faraona poruczyli niemowlę opiece Bożej, umieszczając je w koszyku, by znalazła go córka Faraona. Wielu uważa to za miłą historię, ale kompletnie nierealną. Na koniec, która egipska księżniczka adoptowałaby hebrajskiego niewolnika jako swe dziecko i oferowałaby mu zostanie następnym Faraonem?

Jeśli jednak umieścimy Mojżesza w czasie 12-tej dynastii, faraońska historia rodzinna wydaje się zgodna.¹⁸ Amenemhet III miał dwie córki, ale nie zidentyfikowano pozytywnie żadnego syna. Proponowany jako syn Amenemhet IV, mógł równie dobrze być synem Sobekneferu, jednej z córek Amenemheta III. Amenemhet IV jest bardzo tajemniczą postacią w historii Egiptu. Jego współrządcami mogli być Amenemhet III lub Sobekneferu.*

Józef Flawiusz pisał o córce Faraona: „Nie mając własnych dzieci …. zamierzała ona uczynić go następcą swego ojca”. Dodatkowo, dr. Donovan Courville proponował iż Sobekneferu była przybraną matką Mojżesza. Jest to prawdopodobne, gdyż nie ma historycznego zapisu biologicznego syna Sobekneferu. Jeśli Sobekneferu była przybraną matką Mojżesza to biblijny zapis jej kąpieli w rzece jest bardzo sensowny. Bóstwo rzeki, Hapy, był także bogiem płodności w Egipcie, i jest prawdopodobne, iż Sobekneferu spełniała w rzece rytuał religijny. Być może ukazanie się niemowlęcia unoszonego na rzece było wzięte za bezpośrednią odpowiedź na jej modlitwę o dziecko.

Wyjście z Egiptu

Według poprawionej chronologii, Neferhotep I był prawdopodobnie Faraonem Wyjścia z 13-tej dynastii. Wj.7:10 mówi o Mojżeszu Aaronie przed Faraonem: „I rzucił Aaron laskę swoją przed faraonem i sługami jego, i zamieniła się w węża.” Nie zrobiło to wielkiego wrażenia na Faraonie. „… wróżbici egipscy uczynili to samo dzięki swej tajemnej wiedzy. I rzucił każdy z nich laskę, i zamieniły się w węże.” (Wj.7:11–12). W Muzeum w Liverpool znajduje się laska magika pochodząca z tego samego okresu historii Egiptu.¹⁹ Laska ta ma kształt długiej kobry. Być może wróżbici praktykowali jakąś odmianę hipnotyzmu powodując pozorne ukazanie się rzeczywistych wężów, albo użyli kuglarstwa i zamienili laski na rzeczywiste węże.

Dziesięć plag to prawdopodobnie jeden z najsławniejszych aspektów opowieści o Wyjściu. Jeśli plagi były rzeczywistymi wydarzeniami w historii, zapisanymi przez Mojżesza, to powinny także pojawić się jakieś fragmenty dowodów, opisujące ich katastrofalne skutki. I rzeczywiście istnieje papirus w Leiden Museum w Hollandii, podający obrazowy opis niesamowicie podobny do biblijnego sprawozdania. Archeolodzy nie są zgodni co do daty jego powstania. Oto wyjątek:

… Plaga skrada się poprzez kraj i krew jest wszędzie … Nie, nawet sama rzeka jest krwią. Czy można z niej pić? Człowiek ją odrzuca. Pragnie wody … Nie, jednak bramy, kolumny i mury są pochłonięte przez ogień … Nie, nawet syn wysoko-urodzonego już nie jest uznany … Obcy ludzie z zewnątrz weszli do Egiptu… Nie, nawet zboże zaginęło wszędzie… Wszyscy mówią ‘nie ma już więcej’.²⁰

(Zob. także The ten plagues of Egypt: miracles or ‘Mother Nature’?, (Dziesięć plag egipskich: cuda czy ‘Matka Natury’?), obalający doszczętnie teorię „zakwitu glonów”).

Ostatnia plaga zraniła Faraona w samo serce. Bóg zgładził wszystkich pierworodnych synów w Egipcie o północy. Hebrajczycy zostali ostrzeżeni o tym straszliwym kataklizmie, i Mojżesz nakazał im zabić baranka i jego krwią skropić odrzwia swych domów. Niszczyciel miał ominąć każdy dom z krwią baranka. Jest to wielce znaczące, że syn Neferhotepa. Wahnerhotep, nie był jego następcą na tronie. Zamiast niego następcą Neferhotepa I został jego brat Sobkhotpe IV „który objął tron opróżniony niedawno przez jego brata.”²¹ Do dziś historycy nie są w stanie wskazać na przyczynę, dla której syn Neferhotepa I nie został jego następcą. Być może potrzebne jest bliższe spojrzenie na sprawozdanie biblijne.

Kolejnym bardzo interesującym dowodem okolicznościowym jest nagłe odejście mieszkańców Kahun. Dr Rosalie David pisze:

Jest to ewidentne, że to nie zakończenie budowy królewskiej piramidy było przyczyną, dla której mieszkańcy Kahun opuścili miasto, porzucając swe narzędzia i inne przedmioty w swych warsztatach i domach.. Ilość, rozmaitość i jakość przedmiotów codziennego użytku, pozostawionych w domach może sugerować, że odejście było nagłe i nieprzemyślane.²²

Ewidencja wydaje się potwierdzać Wj.12:33, gdzie pisze: „I nalegali Egipcjanie na lud, aby jak najprędzej wyszli z kraju, gdyż mówili: «Wszyscy pomrzemy».”

Ale co stało się z potężną armią Egipską? Według Biblii, Faraon ścigał uciekających Izraelitów, aż ci cudownie przekroczyli Morze Czerwone. Jednak armia Egipska skończyła na dnie Morza Czerwonego (Wj.14:28). Nie jest to przypadkiem, że nigdy nie znaleziono mumii Neferhotepa I.

Tajemnica Hyksosów rozwiązana

Ponadto archeolodzy i inni naukowcy od dawna głowili się nad raptownym zajęciem Egiptu przez Hyksosów bez militarnej konfrontacji. Naukowcy popierający zmienioną historię Egiptu identyfikowali Hyksosów z Amalekitami, którzy zaatakowali Izraelitów uciekających z Egiptu. Jest to całkiem wiarygodne, że Amalekici wkroczyli do Egiptu bez oporu, gdyż Bóg zdziesiątkował armię egipską wodami Morza Czerwonego.

Zidentyfikowanie Hyksosów jako Amalekici wytłumaczyłoby dziwne określenie „Amalek jest pierwszym pośród narodów” (Num.24:20), jak również dlaczego Egipcjanin był „sługą Amalekity” (1 Sam. 30:13). Ma to sens w poprawionej chronologii, gdy Amalekici rządzili potężnym imperium Egiptu.

Ich obecne zapomnienie wypełnia Bożą przepowiednię do Mojżesza: „Zgładzę zupełnie pamięć o Amalekicie pod niebem” (Wj.17:14). Stąd niedziwne jest, że dzisiaj mało kto słyszał o nich, nie mówiąc już o ich dawnej świetności. Fizyczne wytracenie (zob. także Was this a war crime? – Czy była to zbrodnia wojenna?) zostało wpierw spełnione w czasach Saula, ale nie był on posłuszny Bogu (1 Sam.15), więc Amalekici nadal dokonywali zniszczeń za czasów Dawida, więc praktycznie dokończył on dzieła (1 Sam.30).

Wniosek

Przypomina to historię o starszym, szanowanym archeologu, który kopał obok młodego archeologa w Gezer, w Izraelu.²³ Młody archeolog wyszydzał historyczną rzetelność Biblii, gdy starszy archeolog spokojnie odpowiedział: „Gdybym był tobą, nie śmiałbym wyszydzać Biblii”. Gdy młody archeolog zapytał „Dlaczego?”, odpowiedział. „Dlatego, że Biblia ma zwyczaj na koniec udowadniać swą rację.”

O tej porze roku (this was published in January – przyp. tłum.) chrześcijanie są bombardowani przez widowiska i artykuły pokazujące biblijne sprawozdania o Józefie, niewoli Hebrajczyków, Mojżeszu i Wyjściu jako legendy i mity. Jak jednak widzieliśmy uplasowanie we właściwym czasie daje obfitość historycznych i archeologicznych dowodów potwierdzających Księgi Rodzaju i Wyjścia.

Zsynchronizowanie biblijnej chronologii z poprawioną chronologią Egiptu będzie wymagało dalszych badań, testów, wiele i rzetelnej naukowości. Zakładając dokładność Biblii i stosując profesjonalne standardy badań, szereg naukowców obiecująco rozpoczął to dzieło. Dr Clifford Wilson, były Dyrektor Australijskiego Instytutu Archeologii wyraził to najlepiej:

Nie znam żadnego znaleziska w archeologii, które jest właściwie potwierdzone, stojącego w opozycji do Pisma. Biblia jest najbardziej dokładnym podręcznikiem historii, jaki świat kiedykolwiek widział.²⁴