Historia Egiptu i Biblia

Autor Gary Bates i Robert Carter
tłumacz Andrew Ostapowicz

Świeccy znawcy historii Egiptu plasują najwcześniejsze dynastie Egiptu przed datą biblijnego Potopu, i nawet wielkie piramidy Gizy miały powstać przed Potopem. Jest to niemożliwe jeśli Biblia jest dokładną historią. Sceptycy często także twierdzą, że nie upłynęło dość czasu od incydentu z wieżą Babel, by Egipt miał ludność dość liczną, aby zbudować znajdujące się tam fantastyczne struktury, gdyż wymagałyby one wielotysięcznej siły roboczej.

Istnieją różne strategie, których by można użyć, aby wytłumaczyć owe „przedpotopowe” daty Egiptu. Pierwsza to próba zredukowania egipskiej osi czasu. Większość naukowców zgadza się, że należy to zrobić, ale nie zgadzają jak to zrobić, które okresy czasu skrócić i o ile.³ Druga to rozciągnięcie biblijnej historii. Whitcomb i Morris w swej książce The Genesis Flood – Potop Księgi Rodzaju (1961)⁴ odwoływali się do rzekomych „przerw” w biblijnych genealogiach. Dało im to kilka dodatkowych tysięcy lat.⁵ Wiele trudu poświęcono tej sprawie, jednak sądzimy, że sama idea „przerw” straciła rację bytu i nie da się jej obronić.⁶ Inna strategia usiłuje użyć liczb z chronologii Księgi Rodzaju r. 5 i 11 według Septuaginty (LXX) – greckiej wersji Starego Testamentu. Wiek ojców, gdy mieli syna. jest w niej ogólnie o 100 lat późniejszy niż podany w tekście Masoreckim i jest jedno dodatkowe pokolenie. Daje to prawie 800 dodatkowych lat w okresie od Potopu do Abrahama. Jednak z wielu powodów zmuszeni byliśmy odrzucić te liczby.⁷ Tak więc pragniemy przedstawić historię Egiptu w prosty sposób, według krótkiej biblijnej historii opierając się na Masoreckim tekście hebrajskim Starego Testamentu, który w naszej opinii jest najdokładniejszy.

Biblijne daty w tabeli na następnej stronie opierają się na najlepszych oszacowaniach i zakładają pobyt w Egipcie na 215 lat. Historycy biblijni różnią się w interpretacjach urywków biblijnych dotyczących tego okresu czasu, niektórzy obierają „długi” pobyt 430–tu lat w Egipcie, inni ”krótki” – liczący 215 lat. Dla naszej matematycznej oceny „ludności” obieramy krótszy okres 215-tu lat pobytu w Egipcie, gdyż daje to ściślejsze ramy czasowe, by pokazać, że czas pobytu w Egipcie był wystarczająco długi dla wzrostu liczby ludności. Więcej o długości pobytu w Egipcie poniżej.

Punktem zakotwiczenia dla naszej chronologii jest r. 586/7 p.n.e., kiedy Babilończycy pod wodzą Nabuchodonozora zburzyli Jerozolimę. Data ta jest dobrze poświadczona w świeckiej archeologii i jest także stałym punktem w historii biblijnej. Zauważmy jednak, że zaczynamy już z jednoroczną nieścisłością. Załóżmy, że właściwy jest rok 586. Od tego punktu możemy posuwać się wstecz przez podzielone królestwo, złączoną monarchię, okres sędziów, pobyt w Egipcie i od Abrahama wstecz do Noego. Nie jest jednak możliwe ustalenie ścisłych dat, gdyż liczby podane w Biblii nie zawsze są dość precyzyjne.⁸

Królowie Izraela i Judei

Naukowcy debatują jak długo królowali rządcy Judei i Izraela. Biorąc pod uwagę wszystkie drobne detale mamy niepewność około 50-ciu lat. Jednakowoż szereg osób zbadało detale do rozsądnej dokładności. Możemy swobodnie powiedzieć, że Salomon został królem około r. 970 p.n.e.⁹

Pixabay

Budowa Świątyni

1 Król.6:1 mówi nam, że budowa Świątyni rozpoczęła się w czwartym roku królowania Salomona. Bardziej szczegółowo, „… w miesiącu Ziw, to jest drugim, czwartego roku panowania nad Izraelem Salomona rozpoczął on budowę domu dla Pana.” Brzmi to jak dokładna rachuba czasu. Budowa świątyni rozpoczęła się około r. 966 p.n.e.

Wyjście

1 Król.6:1 mówi także, że Salomon rozpoczął budowę Świątyni „w roku czterysta osiemdziesiątym po wyjściu Izraelitów z ziemi egipskiej”. Uplasowałoby to Wyjście w r. 1446 p.n.e. Niektórzy naukowcy twierdzą, że tę liczbę powinno się rozumieć symbolicznie jako 12X40, gdzie 40 lat równa się jednemu pokoleniu. Jednak nie ma w Biblii żadnego stwierdzenia, że „pokolenie” to jest 40 lat i mamy wrażenie, iż te próby stylizowania owego urywka są sposobem wprowadzenia pojęć obcych zarówno pisarzowi jak i pierwszym czytelnikom. Również precyzja bezpośredniego kontekstu („w czwartym roku królowania Salomona nad Izraelem, w miesiącu Ziw, który jest drugim miesiącem, rozpoczął on budowę domu Pańskiego”) jest kolejnym przeciwnym argumentem.

Co więcej, dwa inne sposoby obliczenia daty Wyjścia zbiegają się na dacie Wyjścia w 15-tym stuleciu p.n.e. Pierwszy opiera się na Sdz.11:26 i pozwala na przybliżone obliczenie. W swej przymówce do króla Amonitów, Jefte odnosi się do okresu 300 lat okupowania przez Izraela ziemi na wschód od Jordanu. Jefte żył w drugiej połowie okresu Sędziów i przed Dawidem, który został królem około r. 1010 p.n.e. Dozwalając na szereg lat od Jeftego do Dawida (przypuśćmy „100 lat”) i około 300 lat od podbicia Kanaanu do stwierdzenia Jeftego oraz dalsze 40 lat wędrówki po pustyni plasuje to Wyjście około r. 1440 p.n.e. z dość obszernym marginesem na błędy. Jednak i z tymi niepewnymi okresami, liczb tych nie można rozciągać do nieskończoności. Wyjście musiało wydarzyć się blisko tej daty.

Pixabay

Drugi sposób: jeśli odejmiemy 40 lat błąkania się po pustyni od 480 lat z 1 Król.6:1 i dozwolimy na 1 rok, by Izraelici osiedlili się w Kanaanie, 441 lat to jest dokładnie dziewięć cykli Jubileuszy od roku, gdy Izraelici osiedlili się w Kanaanie. Prawdopodobnie nie jest to przypadek, że budowa Świątyni rozpoczęła się w roku Jubileuszowym.

Skoro mówimy o Jubileuszach, jest ciekawe stwierdzenie w księdze Ezechiela 40:1

„W dwudziestym piątym roku naszego wygnania, z początkiem roku, w dziesiątym dniu miesiąca, w czternaście lat po zdobyciu miasta, właśnie tego dnia spoczęła na mnie ręka Pana, i zaprowadził mnie On w Bożym widzeniu do kraju Izraela oraz postawił mnie na pewnej bardzo wysokiej górze, a na niej na wprost mnie było coś, jakby budowa jakiegoś miasta.”

Jedyny czas kiedy Rosz Haszana („początek roku”) przypada na 10-ty dzień miesiąca Tiszri jest w roku Jubileuszowym (Kapł.25:9). Poza Biblią, zarówno Talmud jak i Seder Olam podają, że był to 17-ty Juibileusz.¹⁰ Tak więc 14 lat po zburzeniu Świątyni (w .r 572 lub 573 p.n.e.) był rok Jubileuszowy. Cofając się w czasie o 17 Jubileuszy (17 X 49 = 833) i o 40 lat wędrówki po pustyni daje nam datę Wyjścia na rok 1446 p.n.e.¹¹

Skoro te trzy różne sposoby obliczenia daty Wyjścia dają taki sam rezultat, możemy ją przyjąć jako dość pewną z dokładnością plus minus jednego roku lub dwóch lat. Nb. nadal jest tu miejsce na naukowe spory. Inne osoby popierają inne osie czasu. Nie mamy tu dość miejsca, by przedstawić wszystkie argumenty, ale rok 1446 p.n.e. jest najbardziej szeroko akceptowany przez chrześcijan ewangelicznych, a my się zgadzamy.

Jak długo Hebrajczycy przebywali w Egipcie?

Księga Wyjścia 12:40–41 podaje: „A czas pobytu Izraelitów w Egipcie trwał czterysta trzydzieści lat. I oto tego samego dnia, po upływie czterystu trzydziestu lat, wyszły wszystkie zastępy Pana z ziemi egipskiej.” To jednak może nie być tak jasne, jak się wydaje na pierwszy rzut oka, a naukowcy szeroko debatowali ten okres. Niektórzy twierdzą, że okres ten rozpoczął się od obietnicy danej Abrahamowi, cytując Gal.3:16–18:

„Otóż to właśnie Abrahamowi i jego potomstwu dano obietnice. I nie mówi [Pismo]: ‘i potomkom’, co wskazywałoby na wielu, ale [wskazano] na jednego: i potomkowi twojemu, którym jest Chrystus. A chcę przez to powiedzieć: testamentu, uprzednio przez Boga prawnie ustanowionego, Prawo, które powstało czterysta trzydzieści lat później, nie może obalić tak, by unieważnić obietnicę. Bo gdyby dziedzictwo pochodziło z Prawa, tym samym nie mogłoby pochodzić z obietnicy. A tymczasem przez obietnicę Bóg okazał łaskę Abrahamowi.”

Jeśli czas zaczyna od Abrahama, który miał 75 lat, gdy dana mu była obietnica (Rdz.10:4), około połowy z tych 430 lat minęło poza Egiptem. Tworzy to „krótki” pobyt. Abraham odwiedził Egipt wkrótce po słowach Bożych (Rdz.12:10–20), ale powrócił do Kanaanu. Jego wnuk, Jakub znalazł się w Egipcie 215 lat później. Tak więc czas pobytu w Egipcie trwał 215 lat (430 od obietnicy minus 215 lat do wejścia Jakuba do Egiptu). Co ciekawe, Septuaginta dodaje słowa „i w ziemi kananejskiej” do Wj.12:40, prawdopodobnie jako wyjaśnienie. Ponieważ zaczyna to liczyć czas 430-tu lat od Abrahama, który przebywał w Kanaanie zanim Izrael wszedł do Egiptu kilka pokoleń później, ci wcześni tłumacze musieli przyjmować „krótki” pobyt w Egipcie. Taki był też pogląd starożytnych historyków i wczesnych ojców kościoła.¹² Podzielał go także sławny Arcybiskup James Ussher,¹³ który twierdził że świat został stworzony w r. 4004 p.n.e. Nie wierzymy, że można być aż tak dokładnym („4004”), ale doceniamy jego wkład w ten temat.

Keaton Halley

Inni twierdzą, że czas zaczyna się odmierzać od momentu wejścia Jakuba do Egiptu. Ten pogląd „długiego” pobytu umieszcza Izraelitów w Egipcie przez cały okres 430-tu lat. Plasowałoby to wejście do Egiptu albo w r. 1661 (krótki pobyt) lub 1876 (długi pobyt) p.n.e.

Od Abrahama do Jakuba

Jest to prosta kalkulacja. Abraham miał 100 lat gdy narodził się Izaak. Izaak miał 60 lat gdy narodził się Jakub. Jakub miał 130 lat gdy udał się do Egiptu. Tak więc Abraham narodził się 290 lat przed wejściem Jakuba do Egiptu. Dodaj lub odejmij rok albo dwa, Abraham narodził się w r. 1911 p.n.e. („krótki” pobyt) lub w r. 2126 p.n.e. („długi” pobyt).

Od Potopu do Abrahama

Abraham był dziesiątym pokoleniem potomków Noego. Jeśli po prostu dodać wiek każdego z potomków Noego, jak podaje Rdz.11, Abraham urodziłby się 352 lata po Potopie, ale znowu nie wiemy tego dokładnie. „Chronogenealogia” Rdz. 11 kończy się na jego ojcu, Terachu (który narodził się 222 lata po Potopie). Musimy wydedukować kiedy urodził się Abraham na podstawie innych wskazówek, ale znajdujemy tu niejasności o sumie ponad 100 lat. Terach miał wtedy co najmniej 70, a być może nawet 180 lat.^14,15 Abraham mógł się narodzić przed rozproszeniem od wieży Babel. Aby kontynuować naszą kalkulację założymy, że Abraham urodził się gdy Terach miał 130 lat. Dałoby to rok 2263 (krótki pobyt) lub 2478 (długi pobyt) p.n.e.

Od Potopu do Wieży Babel

Z kontekstu sprawozdania o Wieży Babel (Rdz.10:25) wygląda, iż wieżę tę budowano za życia niejakiego Pelega, piątego pokolenia od Noego i w prostej linii przodka Jezusa Chrystusa. Peleg narodził się około 101 po Potopie i żył 239 lat. Zakładając, że Babel miał miejsce w czasie jego życia, możemy powiedzieć, iż Babel miał miejsce „100 do 300” lat po Potopie. Weźmy „200 lat” jako przybliżenie. Znaczyłoby to, że Babel miał miejsce około 2063 (krótki Pobyt) lub 2278 (długi Pobyt) roku p.n.e.

Czy Egipcjanie mogli wybudować piramidy tak szybko po wieży Babel?

Taka oś czasu powoduje ważkie pytania, szczególnie jak mogli Egipcjanie wybudować piramidy tak szybko po Potopie? Jeśli zaczniemy z ośmioma osobami w czasie Potopu, nie mogło być zbyt wielu ludzi w czasie Babelu, a tylko część ich byłaby w Egipcie, gdy był zakładany.

Liczba ludzi w czasie Babelu zależy od przeciętnego wieku zawierania małżeństw, średniego okresu między dziećmi, jak długo żyły kobiety, obecności chorób, wojen itd. Żadne z tych nie są nam znane. Stąd mamy wielką rozpiętość liczb, które należy brać pod uwagę. Zależnie od początkowych warunków i szybkości przyrostu, liczba ludności do czasu Babelu mogła wynosić od 3 tysięcy do 1miliona.¹⁶ Załóżmy raczej niewielką liczbę tylko 10-ciu tysięcy.

Ludność świata została podzielona przy wieży Babel. Tabela narodów z Rdz. 10 wymienia 16-tu wnuków Noego (wielu z nich to nie indywidualne osoby, ale nazwy group ludzi, np. Kasluchim). Biblia, być może, nie wymienia wszystkich szczepów, przyjmijmy więc, że było ich najwyżej 30. Większość języków pochodzi od około 20-tu pierwotnych języków.¹⁷ Jest także prawdopodobne, że wiele z nich zaginęło, szczególnie gdy później narody podbijały się nawzajem i język najeźdźcy stawał się językiem panującym. Zakładając całkowitą liczbę 10-ciu tysięcy ludzi, byłoby średnio około 300 osób w każdym z klanów po Babelu.

W Egipcie osiedlił się Misraim, syn Chama i wnuk Noego (Rdz.10:6). W niektórych Bibliach angielskich nazwany jest on „Egypt”. Załóżmy, że wziął ze sobą grupę tylko 300 osób, by osiedlić się w żyznej i bogatej dolinie Nilu. Nawet zakładając konserwatywne parametry (np. małżeństwa w wieku 20 lat, co najmniej 3 lata między kolejnymi dziećmi, klimakterium w wieku 45 lat, by ograniczyć przyrost ludności (parametry dają przeciętnie 5.6 dzieci na jedną kobietę), w ciągu 200 lat liczba ludności przekroczyłaby 200 tys. Jeśli kobiety żyły dłużej przez pierwszych kilka pokoleń, przyrost byłby większy. Nie ma także przyczyny, żeby sądzić, że ludzie przestali przybywać do Egiptu.

Jeśli Babel miał miejsce wcześniej, klany byłyby mniejsze, ale miałyby więcej czasu, by wzrastać liczebnie. Np. jeśli tylko 10 osób przybyło do Egiptu 100 lat po potopie, rozmnożyliby się sto lat później do około 300. Rezultat byłby taki sam. Jak widzimy, choć niewiele wiemy, jednak liczby są zgodne z biblijnym scenariuszem.

Naukowcy przypuszczają, że potrzeba było od ok. 7 do 25 tysięcy¹⁸ ludzi, by wybudować wielką piramidę Khufu w Gizie – największą w Egipcie. Liczby są zróżnicowane, gdyż nadal nie wiemy dokładnie jak budowano piramidy. Dodatkowa ludność byłaby potrzebna, by wyżywić budowniczych. Jeśli założymy, że 10% ludności było zaangażowane w budowie, Egipt musiałby mieć tylko między 60 a 300 tysięcy ludności, żeby wybudować piramidy. Jak wykazaliśmy, takie zaludnienie mogło całkiem łatwo nastąpić w kilkaset lat po przybyciu pierwszych osiedleńców. Bez trudności Egipcjanie byli w stanie budować te masywne piramidy w okresie 350-tu lat po potopie. Z pewnością mieli konieczne zasoby: niezawodne coroczne wylewy Nilu, by wyżywić ludność i wszędzie mnóstwo wapniowca!

Należy nam jednak pamiętać, że szukamy odpowiedzi tylko na pytania co do owych masywnych piramid Gizy. Ludzie żyjący w czasie 4-tej dynastii nie byli pierwszymi osiedleńcami Egipcie. Po przybyciu Micraima do Egiptu mniejsze mastaby i pomniki były budowane przez mniejszą ludność, wiodąc do pierwszych wielkich budowli w czasie trzeciej i czwartej dynastii. Wielu nie wie, że są tylko znikome dowody, że druga dynastia w ogóle istniała poza jednym lub możliwie dwoma królami.¹⁹ Choć mamy dość rzeczow

ą listę królów, początkowa data 1-ej dynastii jest tylko przypuszczana bez jakichkolwiek dowodów. Stąd nie trudno jest pogodzić te skąpe szczątki z historią biblijną. Rzekome wyzwania dla pogodzenia historii Egiptu z biblijną zaczynają się z bardziej konkretnymi dowodami archeologii 3-ej i 4-ej dynastii. Co ciekawe, są tylko znikome dowody okresu łowców-zbieraczy w Egipcie przed okresem Starego Królestwa. Znaleziono tylko kilka obozowisk i grobów. Brak dowodów, że ludzie żyli tam przez tysiące lat. Sprawia to wrażenie, że kultura Egiptu wyłoniła się nagle z piasków i gleby bez głębokich korzeni.²⁰

Wczesna historia Egiptu

Późniejsze daty przypisywane różnym wczesnym królom są krańcowo spekulatywne. Większość z nich opiera się na cytatach z pism Manetho (oryginały zaginęły). Dla wielu jest to szokujące, gdy zdają sobie sprawę, jak krucha jest wczesna historia Egiptu.

public domain

Król Narmer (grecki Menes)²¹ uważany jest za założyciela pierwszej dynastii Egiptu. Konwencjonalne daty założenia Egiptu wahają się od 3100 p.n.e. do 2900 p.n.e. To, że nawet świeckie szacowania dają miejsce dla 200 lat odchyleń, wskazuje na niepewność tych dat. Co więcej, niezmiernie ważne jest to, że data założenia pierwszej dynastii starożytnego Egiptu opiera się na datowaniu przy użyciu węgla C14. Choć datowanie tego okresu cywilizacji Egiptu pokazuje jej szybką ekspansję,²² daty te wydają się nieco naciągnięte. W naszych modelach opartych na nauce o stworzeniu, czym bliżej jesteśmy Potopu Noego, tym mniej dokładne są daty oparte na metodzie C14.

Jest szereg tego przyczyn. Po pierwsze, masywne ilości dwutlenku węgla zostały wydalone podczas Potopu do atmosfery przez wulkany. Ponieważ węgiel C14 jest tworzony w wyższej atmosferze przez promienie kosmiczne, jakiekolwiek ilości węgla wydzielanego z wnętrza ziemi zawierały mniej węgla C14. Ogromne ilości wulkanicznego dwutlenku węgla rozrzedziłyby jakiekolwiek ilości węgla C14 w powietrzu, co znaczy, że rośliny rosnące wkrótce po Potopie zawierałyby mniej węgla C14 niż oczekiwano. Tak więc, mierzony dziś poziom węgla C14 wskazywałby wiek dłuższy niż rzeczywisty. Drugą przyczyną jest zanikanie pola magnetycznego ziemi z szybkością wykładniczą.²³ Pole magnetyczne chroni nas od cząsteczek z ładunkiem elektrycznym promieniującymi do nas z przestrzeni kosmicznej (stąd „promienie kosmiczne”), które przede wszystkim tworzą węgiel C14. Silniejsze polne magnetyczne oznacza, że mniej promieniowania kosmicznego dociera do ziemi, co oznacza, że w przeszłości mniej węgla C14 było w powietrzu. Z tych przyczyn należy się spodziewać powiększającego się fałszywego przesunięcia wstecz dat opartych na węglu C14, czym bardziej cofamy się w przeszłość. Należy też zauważyć możliwość różnicy globalnego poziomu mórz, co miałoby wpływ na miejsce przekroczenia Morza Czerwonego, ale poziom ten byłby niewiele różny od dzisiejszego. Nadal mamy wiele pytań co do Epoki Lodowej i rozległych podwodnych pozostałości archeologicznych Morza Śródziemnego i Morza Czerwonego, ale osiadanie gruntu (szczególnie w rejonie delty Nilu) da odpowiedzi przynajmniej na niektóre z nich.

public domain

Pytania dotyczące datowania węglem C14 odnoszą się do wielu aspektów historii biblijnej. I rzeczywiście, kiedy Kathleen Kenyon prowadziła wykopaliska w Jerycho w latach1950-tych, twierdziła, że nie widziała żadnych dowodów zniszczenia za czasów Jozuego. A wcześniejsze wykopaliska pod kierownictwem Garstanga znalazły miasto, którego mury były powalone na zewnątrz z wyjątkiem jednego miejsca (prawdopodobnie w miejscu gdzie był dom Rachab). Zapasy zboża w mieście nie były rozkradzione, a wszystko było celowo spalone. Przez następne kilkaset lat miejsce było opustoszałe. Zgadza się to dokładnie z opisem biblijnym.²⁴ Co więc miało miejsce? W ciągu lat, które upłynęły od Garstanga do Kenyon, wynaleziono datowanie za pomocą węgla C14. Kenyon „datowała” warstwy z okresu zniszczenia na kilkaset lat starsze niż data biblijna. Ale „data” ta została ustalona z pomocą historii Egiptu, która – sądzimy – została rozciągnięta w kilku miejscach, szczególnie we wczesnych latach. Ilustruje to fakt, że pomimo precyzji maszyn liczących atomy węgla, daty są zawsze przedmiotem reinterpretacji.

Zakładając 350 lat po Potopie dla piramid Gizy plasowałoby to je między latami 1913 (krótki Pobyt), a 2128 (długi Pobyt) p.n.e., a może nawet wcześniej. Ale to jest z konieczności spekulacją. Jest tak wiele zmiennych, od niepewności co do biblijnej osi czasu, do niepewności archeologicznego zapisu Egiptu, do niepewności co do wzrostu zaludnienia, tak więc nie mamy pewności co do dat. Jednakowoż demonstruje to, że opierając się na posiadanej przez nas wiedzy, nie ma przyczyny, dla której Egipcjanie nie mogli by podjąć ambitnego projektu budowlanego wkrótce po Potopie.

Kontekst biblijny – czy jest kandydat na faraona z czasu Wyjścia?

Czy możemy przypasować całą historię Egiptu do biblijnej osi czasu? Tak, ale musimy przemyśleć wiele zagadnień. Późniejsze okresy historii Egiptu (cofając się w czasie byłyby to okresy Rzymski, Grecki, Późny/Perski, Trzeci Pośredni Okres i Okres Nowego Królestwa) są dobrze poświadczone. Także mamy dobrą zgodność między tekstem biblijnym i konwencjonalnie datowanymi reliktami archeologicznymi tego kresu (gdy obydwa są w właściwie interpretowane). Być może trzeba te daty przesunąć o kilkadziesiąt lat, ale z pewnością nie o kilkaset dla któregokolwiek z wydarzeń.²⁵ Jednakowoż możliwe jest, że wieloletnie zmagania z tymi liczbami spowodowały iż naukowcy systematycznie przedłużali linię czasu przez przesuwanie wstecz wielu dyskutowanych dat. Jednak przez ten długi okres czasu mamy w większości dobrze ustalone daty, a dowody archeologiczne w większości potwierdzają konwencjonalnie przyjętą sukcesję królów. Nowe Królestwo rozpoczyna się z 18-tą dynastią, która obejmowała okres od około 1550 do 1292 p.n.e. Tak więc biblijna data dla Wyjścia (1446 p.n.e.) plasuje je na okres 18-tej dynastii.

Keaten Halley

Jeśli założymy krótki pobyt, 430 lat wcześniej, Abraham otrzymał obietnicę od Boga i wkrótce potem odwiedził Egipt. Byłoby to około 1876 p.n.e. Załóżmy, że było to w czasie rodowitych egipskich dynastii Środkowego Królestwa, sporo czasu po zbudowaniu wielkich piramid. Należy pamiętać, że te wczesne daty są nadal nieco luźne. Jeśli zmieniają się o kilka lat, zmienia się też kandydat na faraona, z którym zetknął się Abraham. Jednak w konwencjonalnej chronologii, 1876 p.n.e. umieściłoby Abrahama blisko do panowania owego legendarnego króla Egiptu znanego jako Senusret III (Sesostris III), który królował raczej długo, bo prawie 40 lat. Długi pobyt plasowałby Abrahama 215 lat wcześniej, podczas Pierwszego Okresu Pośredniego, gdy wielu królów panowało w różnych rejonach, co czyni bardzo trudnym znalezienie kandydata na spotkanie z Abrahamem.

Jakub przybył do Egiptu 215 lat po obietnicy danej Abrahamowi. Miał wtedy 130 lat (Rdz.47:9) i żył jeszcze 17 lat w Egipcie (Rdz.47:28). Przyjmując 215 lat Pobytu plasuje to wejście do Egiptu na rok 1661 p.n.e.

Józef miał 30 lat, gdy zaczął pracę dla Faraona (Rdz.41:46). Przyjmując 7 lat obfitości i (zakładając) 2 lata na dwie i pół wypraw jego braci po zakupy żywności, a potem by zabrać Jakuba, plasuje narodziny Józefa na około 1700 lat p.n.e., a jego przybycie do Egiptu na około 20 lat później.

Tak więc Jakub i Józef plasowaliby się w Drugim Okresie Pośrednim – w czasie gdy północny Egipt (włączający ziemię Goszen) był pod rządami nie-egipskich faraonów – Semitów, znanych jako Hyksosi (egipskie heqa khasut, czyli „rządcy obcych krajów”). Pismo wskazuje, że Józef znalazł łaskę pod miejscowym rządcą, który jest określany zamiennie jako król lub faraon. Ale weźmy pod uwagę narodową kulturę Egiptu: wierzyli oni, że ich kraj to „ziemia błogosławiona” dzięki łasce danej im przez ich wielu bogów. Studiujący kulturę Egipcjan wiedzą, jak patrzeli oni na cudzoziemców. Byli dla nich niższą klasą.

Czy Faraon Józefa był nie-Egipcjaninem?

To jest rzadko omawiane, ale biorąc pod uwagę kontekst, nie wydaje się prawdopodobne, aby Józef podniósł się do pozycji władzy pod rządem tubylczego egipskiego faraona. Czyniąc Józefa wezyrem dla całego kraju, faraon uznawał Boga Józefa. Dlaczego nie mógł któryś z wielu bogów Egiptu wyjaśnić snu? Jeśli by to był egipski faraon, mianowanie cudzoziemca na rządcę całego kraju było by ogromnym ciosem dla całego religijnego systemu kapłaństwa i kultury sięgającego wstecz prawie tysiąc lat w nieprzerwanym łańcuchu. Takie podrywanie autorytetu egipskich bogów byłoby świętokradztwem, szczególnie gdy cały polityczny i religijny system opierał się na otrzymywaniu łask od bogów i ich boskiego przedstawiciela (faraona).

Pismo podaje nieco wskazówek na ten temat. Np. Rdz.39:1–2 mówi:

„Józef został uprowadzony do Egiptu. I kupił go od Izmaelitów, którzy go tam przyprowadzili, Egipcjanin Potifar, urzędnik faraona, dowódca straży przybocznej.Pan był z Józefem i dlatego wiodło mu się dobrze i był w domu swego pana, Egipcjanina.”

Wydaje się, że jest tu szczególny nacisk na to, że Potifar był Egipcjaninem, działającym pod faraonem. Należy pamiętać, że Hyksosi przyjęli obyczaje Egipcjan, podobnie do innych, późniejszych najeźdźców. Nie porzucili istniejących struktur i panujących norm kulturowych, ale używali je dla własnej korzyści. Potifar jest ponownie nazwany Egipcjaninem w w. 5:

„A odkąd go ustanowił zarządcą swego domu i swojego majątku, Pan błogosławił domowi tego Egipcjanina przez wzgląd na Józefa. I tak spoczęło błogosławieństwo Pana na wszystkim, co posiadał w domu i w polu.”

Jeśli Faraon także był Egipcjaninem to dlaczego Pismo odróżnia w ten spos ób Potifara? Czterokrotnie Pismo wyraźnie wymienia Potifara jako Egipcjanina, ale nie Faraona.

Po wyjaśnieniu snu Faraona, Józef poradził mu, by zrobić zapasy zboża. Dalej Biblia podaje:

„Rzekł więc faraon do swych dworzan: Czyż będziemy mogli znaleźć podobnego mu człowieka, który miałby tak jak on ducha Bożego? A potem faraon rzekł do Józefa: Skoro Bóg dał ci poznać to wszystko, nie ma nikogo, kto by ci dorównał rozsądkiem i mądrością! Ty zatem będziesz nad moim dworem i twoim rozkazom będzie posłuszny cały mój naród. Jedynie godnością królewską będę cię przewyższał.” (Rdz.41:38–40)

Keaton Halley

Co jest godne uwagi, to potwierdzenie przez Faraona jednego Boga, a nie wielu Bogów. Co więcej Pismo podaje słowo Bóg z wielką literą, podczas gdy egipscy bogowie są pisani z małej litery. Jeśliby Faraon był Egipcjaninem przypisałby interpretację snu swoim bożkom. Józef zaś z pewnością przypisał swojemu Bogu interpretację, nie było więc nieporozumienia. Faraon potwierdza to i otwarcie okazuje szacunek dla Boga Józefa. Jeśliby Faraon był Egipcjaninem byłoby to wykluczone z wyżej wymienionych przyczyn. Jeśli jednak Faraon był Semitą, jest to prawdopodobne, że byłby o wiele bardziej skłonny przyjąć Boga Józefa.

Później widzimy synów Jakuba/Izraela spotykających się ze swym bratem, Józefem w Egipcie. Przybyli tam z powodu głodu w ich kraju. Wtedy Józef jest już wezyrem nad całym Egiptem, ale jeszcze nie wyjawił swej tożsamości swoim braciom, którzy uprzednio sprzedali go jako niewolnika. Dał on rozkaz by ich nakarmiono:

„Podano więc jemu osobno, jego braciom osobno i Egipcjanom – którzy z nim jadali – również osobno. Egipcjanie bowiem nie mogli jeść razem z Hebrajczykami, gdyż byłoby to dla Egipcjan rzeczą wstrętną.” (Rdz.43:32)

Jeśli Hebrajczycy byli rzeczą wstrętną dla Egipcjan, dlaczego Egipski król tak wywyższył Józefa? I dlaczego Egipcjanie nadal kontynuowali swą praktykę nietowarzyszenia się z Hebrajczykami. Być może słudzy Potifara i Józefa byli Egipcjanami, w odróżnieniu od rządców – Hyksosów, którzy musieli zatrudniać wielu narodowych Egipcjan w swej służbie. Porównaj to z pierwszym rozdziałem Księgi Daniela, gdzie czterech Żydów, sług pogańskich Babilończyków odmawia spożywania przygotowanych dla nich potraw. Doszło tu do porozumienia i nie było dalszych problemów.

Rozdział 46 dodaje więcej do argumentu, że to był okres panowania Hyksosów. Bracia Józefa wrócili do Egiptu z ich ojcem, Jakubem. Czytamy:

„A potem Józef rzekł do braci i do całej rodziny swego ojca: Pójdę zawiadomić faraona i powiem mu: Bracia moi i rodzina mego ojca przybyli do mnie z Kanaanu. Są oni pasterzami trzód. A jako hodowcy trzód sprowadzili swe owce i woły oraz cały swój dobytek. Kiedy zaś faraon was zawezwie i zapyta: Jaki jest wasz zawód, odpowiecie: My słudzy twoi, trudnimy się od dziecka hodowlą trzód, zarówno my, jak i nasi przodkowie. – I wtedy tylko będziecie mogli się osiedlić w Goszen, bo obrzydzenie wzbudza w Egipcjanach każdy pasterz trzody” (emfaza nasza).

Keaton Halley

Dlaczego by Józef miał mówić swej rodzinie by siebie wyjawili jako coś obrzydliwego dla faraona, jeśli pragnął uzyskać dla nich przywileje? Jeśli Faraon był narodowym Egipcjaninem, to urywek ten nie ma w ogóle sensu. Niektórzy może będą argumentować, że Józef powiedział im to, gdyż pragnął by dostali ziemię z dala od Egipcjan.

Ale Rdz.47:11 mówi: „Józef osiedlił ojca i braci, dając im posiadłość w najbardziej żyznej części Egiptu, w ziemi Ramses, jak mu polecił faraon.” Czy król-Egipcjanin dozwoliłby na darowanie części „błogosławionej ziemi”, nie mówiąc już o jej „najlepszej” części obcokrajowcom, pasterzom, których uważali za obrzydliwość. Uplasowanie Józefa w kontekście semickiej dynastii Hyksosów, umiejscowionej w rejonie delty Nilu (blisko ziemi Goszen) jest o wiele bardziej sensowne. Manetho, choć być może mylnie interpretował nazwę Hyksos, zidentyfikował jednak Hyksosów jako „królów-pasterzy” (co powtórzył później Józef Flawiusz). Jego twierdzenie może podawać tło historyczne dla ich przyjaznej postawy do innych pasterzy, jak Hebrajczycy, jak to już widzieliśmy. Pismo jasno wskazuje, że pasterze nie byli obrzydliwością dla faraona z czasów Józefa. Faraon ten powiedział do Józefa:

„Cały kraj egipski stoi przed tobą otworem. W najbardziej żyznej jego części osiedl twego ojca i twych braci; niechaj więc zamieszkają w kraju Goszen. Jeśli zaś wiesz, że są wśród nich ludzie dzielni, uczyń ich zarządcami mojego żywego dobytku, niech czuwają nad moimi trzodami” (kursywa dodana).

Co interesujące, Manetho tak pisał o Hyksosach:

„Z rejonów Wschodu, najeźdźcy nieokreślonej rasy, pewni zwycięstwa, wmaszerowali w nasz kraj. Wielką mocą łatwo przezwyciężyli rządzących krajem, bezlitośnie popalili nasze miasta, zrównali z ziemią świątynie naszych bogów, masakrując jednych i biorąc w niewolę żony i dzieci drugich. Na koniec jednego z nich samych, imieniem Salitis, ustanowili jako króla. Jego siedziba była w Memfis, pobierając opłaty z Górnego i Dolnego Egiptu, i pozostawiając garnizony w najbardziej dogodnych pozycjach. Nade wszystko, obwarował rejon wschodni, przewidując iż Asyryjczycy, wzrastający w mocy, któregoś dnia z pożądliwości zaatakują jego królestwo. W nome [dystrykcie administracyjnym] Saite znalazł na wschodniej stronie Bubastis, odgałęzienia Nilu, bardzo dogodnie położone miasto o nazwane Auaris [Avaris] od starożytnej tradycji religijnej.”²⁶

Wielu naukowców powątpiewa, że Hyksosi objęli władzę jako zwycięska armia, ale raczej sądzą, że ich migracja nasiliła się raptownie w czasie gdy Królestwo Środka osłabło do tego stopnia, że mogli zagarnąć władzę, gdyż miejscowe władze Egiptu uległy fragmentacji.

Inne spojrzenie na czasy – według Pisma

Jest to ogólnie przyjęte, że Hyksosi przynieśli do Egiptu niektóre technologie, które zostały wykorzystane po ich wydaleniu. Np. wnieśli oni łuk kompozytowy.²⁷ W odróżnieniu od łuku drewnianego, używanego przez rodzimych Egipcjan, ten dłuższy łuk składał się ze ścięgien, kości, drewna i żywicy. Wyrzucał on strzały o wiele dalej i z większą dokładnością. A także używanie koni nie wydaje się szerzej notowane we wcześniejszych zapisach historii Egiptu, a używanie koni i rydwanów na szeroką skalę jest przypisywane Hyksosom.²⁸ I rzeczywiście po czasach 18-tej dynastii zaczynamy widzieć użytek rydwanów na szeroką skalę.

W Rdz.41:43, gdy faraon ma zamiar mianować Józefa jako wezyra Egiptu, czytamy że:

„… kazał go obwozić na drugim swym wozie, a wołano przed nim: Abrek! Faraon ustanawia… Józefa rządcą całego Egiptu”

Pixabay

Podobnie, gdy Józef miał się spotkać ze swym ojcem, Pismo podaje: „Józef kazał zaprząc do swego wozu i wyjechał na spotkanie Izraela, ojca swego, do Goszen.” (Rdz.46:29) Jak z tego widać za czasów Józefa rydwany były w powszechnym użytku. Tak więc nieprawdopodobne jest, by Józef przebywał w Egipcie przed okresem Hyksosów (dynastie 14–17). Stąd popularna idea, że Józef to kapłan Imenhotep z 3-ej dynastii, może zostać odrzucona na podstawie tego prostego faktu historycznego.

Domostwo Jakuba

Wiemy że domostwo Abrahama liczyło około 1000 osób (Rdz.14:14). Jak wielkie było domostwo Jakuba, gdy ten był już stary. Chociaż wiemy, że 70 osób z bezpośredniej rodziny Jakuba weszło do Egiptu (Rdz.46:27), być może wiele więcej niż „70” osób było włączonych w stwierdzeniach „z całym swym dobytkiem” (Rdz.46:1) i „Bracia moi i rodzina mego ojca” (Rdz.46:31). Przy okazji, ułatwia to odpowiedzieć na pytanie o liczbę ludności opuszczającej Egipt w czasie Wyjścia, choć nie jest to konieczne.²⁹

Są w tekście także inne wskazówki, które należy wziąć pod uwagę. W czasie głodu Faraon stał się niewiarygodnie potężnym. Był właścicielem wszelkiej żywności, wkrótce także wszystkich pieniędzy, a potem wszystkiej ziemi. Z wyjątkiem kapłanów, ludzie praktycznie stali się jego niewolnikami. Józef dozwolił im nadal uprawiać ziemię pod warunkiem, że oddadzą mu 1/5-tą część ich rocznych plonów. Jeśli to stało się w Dolnym Egipcie (rejonie delty) w czasie rządów Hyksosów, układ ten zostałby zniesiony gdy Egipcjanie odzyskali ten rejon. Jeden problem w tym jest to, że system 1/5-tej istniał „po dzień dzisiejszy” (Rdz.47:26), to jest do czasu kiedy te słowa zostały napisane.³⁰ Określenie „od jednego do drugiego krańca Egiptu” (Rdz.47:21) niekoniecznie jest problemem, gdyż susza dotknęłaby cały kraj i Tebańscy Egipcjanie, którzy już płacili podatki Hyksosom, mogli równie dobrze przychodzić do Hyksosów po żywność.

Kamose był egipskim królem, ostatnim z 17-tej Dynastii Tebańskiej z Luksor. Pisał on:

„Powinienem wiedzieć, co służy tej mocy mojej, gdy wódz w Awaris i drugi w Kusz z Azjatą i Nubijczykiem siedzą, każdy z nich posiadający część Egiptu, a ja nie mogę go minąć aż do Memfis… Nikt nie może osiąść, gdy został obrabowany przez podatki Azjatów. Będę się zmagał z nim, by rozedrzeć jego brzuch! Moim pragnieniem jest uratować Egipt i uderzyć Azjatę.”³¹

Rozpoczął on nieskuteczną próbę wydalenia Hyksosów. Jego brat, Ahmose, dokończył później to dzieło i został pierwszym faraonem 18-tej dynastii. Później terytoria Nubijczyków zostały także podbite. Zjednoczyło to Egipt pierwszy raz w ciągu stulecia i posłużyło jako początek Nowego Królestwa Egiptu. Okres ten jest także znany jako „Złoty Wiek”, gdyż bogactwo i moc Egiptu wzrosły do poziomu bez precedensu.

Nowy Król

Keaton Halley

Przedstawiamy tu punkt widzenia odmienny od powszechnie przyjętego. Np. Woods mówi, że faraon, który „nie znał Józefa” (Wj.1:8; Dz.7:18) był pierwszym rządcą z Hyksosów.³² My jednak jesteśmy przekonani, że nowym faraonem był Ahmose, pierwszy faraon 18-tej dynastii, który nastąpił około 100 lat później. Kiedy pobił Hyksosów pod Avaris (później przemianowane i podane w Biblii jako Ramses) w okolicy Goszen, spotkałby tam Hebrajczyków, których nie musiał usuwać. Gdy wszystkie części zostaną poskładane, faraon 18tej dynastii, „który nie znał Józefa” ma więcej sensu. Działania unifikacyjne podjęte przez Ahmose przywróciły religijny porządek do egipskiego kontekstu, ale co miał zrobić z Hebrajczykami? Proponujemy, że potraktował ich jako niższą klasę, skazując ich na ciężką fizyczną pracę produkowania cegieł z błota.

I rzeczywiście, to przywrócenie Egipskiego rządu i porządku religijnego staje się jasne podczas plag poprzedzających Wyjście, gdy Bóg wyszydza egipskich bożków, jasno pokazując ich bezsilność. Boże działania nie były skierowane przeciw faraonowi, jak to wielu sądzi. Były one skierowane przeciw bożkom Egiptu. Mówi On w Wj.12:12:

„Tej nocy przejdę przez Egipt, zabiję wszystko pierworodne w ziemi egipskiej od człowieka aż do bydła i odbędę sąd nad wszystkimi bogami Egiptu – Ja, Pan.”

Bóg przywiódł plagi, by zatwardzić serce faraona. A plagi ześrodkowane były na zakłóceniu porządku natury w „błogosławionym kraju”. Faraon był pośrednikiem między ludem i bogami. Jego rolą było utrzymywanie równowagi natury – co Egipcjanie nazywali ma’at (mieli też boga od tego!). Jednak życiodajny Nil zamienił się w krew. Gdzie był Hapi, bóg Nilu, gdy to miało miejsce? Hapi był synem Horusa – jednego z najbardziej czczonych bogów Egiptu. Hapi został ujarzmiony przez Jahwe. Podobnie, bóg ryb (Hatmehyt) i bóg-krokodyl (Sobek) zostali bezsilnymi, gdy ryby i krokodyle pozdychały. Bóg żywych (Ozyrys, jeden z głównych bogów) nie ochronił Egipcjan, gdy wszyscy pierworodni poumierali w czasie 10-tej plagi. A lista może iść dalej.

Khruner, Wikimedia Commons CC BY-SA 3.0

Dodatkowo, w rejonie Goszen, gdzie była stolica Hyksosów w Awaris (później, w czasie 19-tej dynastii – po biblijnej dacie Wyjścia – przemianowana na Pi-Ramzes), znajduje się obfitość dowodów archeologicznych, wskazujących na obecność tam grupy ludności pasterskiej, pod szczególnymi rządami i przywilejami. Wykopaliska w miejscowości obecnie znanej jako Tell el-Daba odkryły mnogie dowody odróżniającej się grupy ludności. Posągi przedstawiające szczególny styl uczesania, i cztero-izbowe domy, podobne do stylu wcześniej widzianego w Syrii, a później w Palestynie, są szczególnie znaczące.³³ Ten semicki styl wykopalisk znajduje się właśnie tam, gdzie według Biblii, żyli Hebrajczycy. Wygląda więc, że to rzeczywiście byli Hebrajczycy. Traktowani byli jako enklawa, państwo wewnątrz państwa, ale trudno sobie wyobrazić taki stan rzeczy za panowania egipskiego króla. Szczególny status tych ludzi najprawdopodobniej istniał podczas Drugiego Okresu Pośredniego (tzn. podczas dominacji Hyksosów) co – według naszej chronologii – trwało około 100 lat i najprawdopodobniej skończyło się wkrótce po śmierci Józefa.

Ahmoe najprawdopodobniej zniewolił Hebrajczyków, odbierając im uprzywilejowany status.”Ucisk” Hebrajczyków trwał przynajmniej 80 lat, ponieważ Mojżesz, który omal nie ostał zabity jako niemowlę, miał 80 lat gdy stanął przed faraonem. 80 lat wcześniej został włożony do koszyka i umieszczony w trzcinie na brzegu Nilu, by uniknąć uśmiercenia, nakazanego dla wszystkich niemowląt-chłopców (Wj.1:15–2:10). Należy zauważyć, że rejon delty Nilu miał wtedy więcej rozgałęzień niż dzisiaj, gdyż przepływ wody jest obecnie regulowany przez tamę w Asuanie. Archeolodzy znaleźli jednak, że jeden z dopływów Nilu aktualnie przepływał przez Avaris.³⁴ Zauważ także, iż uprzedni cytat z Manetho wspomina, że miasto Avaris leżało nad dopływem do Nilu. Dodatkowo, kompleks pałacowy z 18-tej dynastii został zbudowany na dawniejszej stolicy Hyksosów, Avaris w Goszen.³⁵ Tak więc wcale nie jest to niemożliwe, by córka Egipskiego Faraona znalazła niemowlę Mojżesza, którego rodzice mieszkali w pobliżu. Biblia mówi, że Izraelici zbudowali Pitom Ramzes (Pi-Rameses) i najprawdopodobniej dostarczyli owych cegieł z błota dla znalezionych tam masywnych spichlerzy zboża. Był to rejon delty, więc było tam wiele błota z namułu corocznych wylewów Nilu.

Franck Devedjian, Wikimedia Commons CC BY-SA 4.0

Faraon za czasu Wyjścia

Jeśli ten scenariusz jest w ogóle słuszny, to faraonem, za którego czasów wyrósł Mojżesz, byłby „Totmes III – Napoleon Egiptu”. Jego rządy nastąpiły około 100 lat po pokonaniu Hyksosów przez Ahmose. 18-ta dynastia wspięła się wysoko i Totmes III stał na czele tego odrodzenia Egiptu. Więcej niż ktokolwiek inny, rozszerzył on granice Egiptu w Bliskim Wschodzie, tworząc podległe kraje i prowadząc 17 kampanii militarnych w ciągu 19-tu lat. Podobnie do wszystkich innych faraonów Nowego Królestwa, zapisywał on te kampanie i wszelkie zdobycze na ścianach świątyni Karnak w Luxor. Macocha Totmesa III, Hatszepsut, była córką i jedynym dzieckiem Totmesa I i jego głównej żony. Jej mężem był jej przyrodni brat, Totmes II, syn Totmesa I i jego drugorzędnej żony imieniem Mutnofret. Po śmierci Totmesa II, Totmes III odziedziczył tron, ale był bardzo młody, więc Hatszepsut współ-rządziła z nim. Wkrótce zaczęła rządzić samodzielnie i stała się wielką królową. Totmes III został samodzielnym faraonem po jej śmierci.

public domain

Przy okazji, zauważ podobieństwa imion. 18-ta dynastia jest często określana jako dynastia „Tutmozydów” (od angielskiej wersji imienia Totmes = Thutmoses; przyp. tłum.) z powodu czterech królów, którzy nosili to imię (w dodatku do Ahmose, założyciela tej linii). Thutmose znaczy „syn Thoth’a”, który był bogiem księżyca, magii, mowy i pisma – reprezentowanego jako głowa ibisa z ludzkim ciałem. W języku egipskim Moses (𓀀𓀔𓋴𓄟) oznacza „dziecko”, a to jest dokładnie tym, czym biblijny Mojżesz był dla córki faraona, która wychowała go w królewskim domu. Dodatkowe poparcie dla naszej „Hipotezy Hyksosów” znajduje się w tym, że imię „Mojżesz” tak doskonale pasuje do okresu „mozydów”. Nie ma żadnego innego okresu, gdy jego imię tak silnie kojarzyło się z panującą dynastią.

Keaton Halley

W wieku 40-tu lat Mojżesz zabił Egipcjanina i uciekł do kraju Madian (Wj.2:11–22). Mogło to być około r.1486 p.n.e. czasie królowania Hatszepsut i wczesnych lat Totmesa III. Mojżesz byłby starszy od niego o kilkadziesiąt lat i byłby adoptowany do królewskiej rodziny przez jego nową matkę. Jeśli to jest właściwy okres czasu dla Mojżesza, byłby on pretendentem do tronu. Z jego spornym pochodzeniem, niejasnym statusem prawnym i teraz wątpliwą moralnością (po zabiciu Egipcjanina), sądził, że najlepszym wyjściem było opuszczenie Egiptu.

Po 40-tu latach w kraju Madian, Pan powiedział Mojżeszowi: „Wracajże do Egiptu, gdyż umarli wszyscy ci, którzy czyhali na twe życie.” (Wj.4:19 / Dz.7:23). Mojżesz był wychowany w królewskim domu, tak więc jest to do przyjęcia, że tylko faraon mógł wydać wyrok śmierci na członka swojego „boskiego” domostwa, nawet jeśli był on adoptowanym przyrodnim bratem. Totmes III królował 54 lat. W całym okresie Nowego Królestwa (dynastie 18–20 – prawie 500 lat) tylko dwóch faraonów królowało więcej niż 40 lat. Byli to Totmes III i Ramzes ii (19-ta dynastia, około 1200 p.n.e.). Ale Wyjście nastąpiło około r.1446 p.n.e. Ramzes żył około 160 lat później – za późno, żeby mógł być faraonem Wyjścia.

Mojżesz wrócił do Egiptu i być może faraonem, z którym się zetknął, był Amenhotep II, syn Totmesa III. Amenhotep II wydaje się dobrym kandydatem na Faraona Wyjścia. Co ciekawe, nie był on najstarszym synem swego ojca.³⁶ Podobnie, jego następca, Totmes IV, także nie był pierworodnym.³⁷ Zauważ, że Biblia nie mówi, że tylko pierworodne niemowlęta poumierały w czasie ostatniej plagi. Stąd jeśli rządzący faraon nie zginął, mówi to, że nie był pierworodnym synem. Amenhotep II przeżyłby, ale jego najstarszy syn, Amenemhat, nie został faraonem. Czy umarł w ostatniej pladze? Skoro większość królów to pierworodni, jest to unikalna sytuacja w historii Egiptu, zgadzająca się dokładnie z biblijną opowieścią.

Keaton Halley

Są także dowody osłabienia Egiptu za czasów Amenhotepa II. Przed jego rządami, szerokie wyprawy militarne Totmesa III (ojca Amenhotepa II) mogły być sposobem przygotowania do zdominowania krajów uprzednich najeźdźców. Hyksosi byli najprawdopodobniej Semitami, którzy wycofali się do swojego kraju, gdy zostali pokonani przez Ahmose’a, (pradziadka Totmesa III). Egipcjanie mieli tendencję odizolowywać się od innych narodów, nie wykraczając poza granice swej „błogosławionej” ziemi. Ale kampanie Totmesa III wskazują na zmianę taktyki. Po pokonaniu południowych Nubijczyków pod Ahmose’m III, cały Egipt został na koniec zjednoczony, a nie chcieli, by ich kraj został ponownie rozdzielony. Kampanie te powiększyły bogactwa Egiptu. Przywozili wiele łupów, jak zostało to zapisane na ścianach w Karnak. Jednak jego syn, Amenhotep II, przeprowadził najwyżej trzy kampanie militarne. Nie wydaje się, by jego celem było przywożenie skarbów, ale raczej niewolników, w sumie 101 tysięcy osób. Kontrastuje to z 17-toma kampaniami jego ojca, który dały tylko 2214 niewolników. Czy Amenhotep II próbował odbudować niewolniczą siłę roboczą osłabioną przez Wyjście, które mogło się zdarzyć w czasie jego rządów?³⁸ Zauważ, że plaga Wyjścia osłabiłaby Egipt, ale by go nie zmazała z mapy. Egipcjanie doświadczyli już wielu katastrof. Plagi byłyby mniej więcej tak samo niszczycielskie jak najgorsze lata głodu, które zdarzały się od czasu do czasu, gdy Nil nie wylał. Tak więc doznali cofnięcia, ale w ciągu kilku odzyskaliby swą potęgę ekonomiczną i militarną.

Ale, czyż faraon nie utonął w Morzu Czerwonym?

Dość powszechne jest mniemanie, iż Faraon zakończył życie na dnie Morza Czerwonego, gdy rozdzielone wody wróciły i pochłonęły go wraz z jego armią. Jeśli tak było, to nasza teoria dostała śmiertelny cios, gdyż mumia Amenhotepa II jest zachowana w muzeum Egipskim. Księga Wyjścia 14:27–28 podaje:

„Wyciągnął Mojżesz rękę nad morze, które o brzasku dnia wróciło na swoje miejsce. Egipcjanie uciekając biegli naprzeciw falom, i pogrążył ich Pan w środku morza. Powracające fale zatopiły rydwany i jeźdźców całego wojska faraona, którzy weszli w morze, ścigając tamtych, nie ocalał z nich ani jeden.”

Są też inne miejsca Księdze Wyjścia odnoszące się do tego wydarzenia, ale mówią tylko o „Egipcjanach” i wojsku faraona, a nie wspominają faraona indywidualnie.

public domain

Psalm 106:11 jest często cytowany jako dowód, że faraon także zginął w Morzu Czerwonym. Werset ten mówi: „Wody pokryły ich wrogów: ani jeden z nich nie pozostał.” Znowu faraon nie jest wymieniony, i wydaje się, że odnosiło się to tylko do tych, którzy ścigali Hebrajczyków.

Podobnie Ps.136:15 mówi: „I faraona z jego wojskiem strącił w Morze Czerwone, bo Jego łaska na wieki.” Petrovich napisał:

Pobieżnie czytany, tekst ten wiedzie większość do przekonania, że skoro Bóg „strącił” faraona i jego wojsko, wszyscy oni musieli umrzeć. Jednak hebrajski czasownik ??? (n’r „on strącił”) pokazuje, że Bóg aktualnie „strącił” potężnego faraona i jego armię, którzy dla Boga byli tylko uprzykrzającymi się szkodnikami- po prostu strząsnął ich. Ten sam czasownik został użyty przez Dawida w Ps.109:23, gdzie lamentuje: „Niknę jak cień, co się nachyla, strząsają mnie jak szarańczę.”

Jasne jest, że w tym przypadku tekst nie mówi o zabiciu faraona ani nawet jego armii.

Pozorna zemsta dokonana na Hatszepsut

Zwiedzając Egipt, a szczególnie świątynie w Luksor, trudno nie zauważyć prób usunięcia imienia i podobizny Hatszepsut. Podobnie jest w całym Egipcie, nawet w jej pogrzebowej świątyni w Deir el-Bahari. Usunięcie czyjegoś imienia i podobizny jest najwyższą formą zniewagi dla Egipcjan, gdyż (wierzą iż) powoduje to koniec istnienia danej osoby w życiu pozagrobowym. Wielu z obecnych przewodników, małpując standardowy pogląd, opowiada że Totmes III nakazał jej zniszczenie, gdyż oburzało go współrządzenie z nią. Jednak, jak stwierdza Narev:

Keaton Halley

„Hatszepsut została zabalsamowana i dokonano rytuałów zapewniających przetrwanie ciała i duszy, by cieszyć się skutecznym dalszym istnieniem. Jeśli tylko jej ciało przetrwało zapewniało to jej wieczne życie, a ciała jej nigdy nie zbezczeszczono. Jest to mocny dowód, iż pomimo damnatio memorae [„potępienie pamięci”], nie było rzeczywistego usiłowania, by zapobiec życiu wiecznemu dla Hatszepsut… Owe zacierania nie były częścią dokładnego damnatio memorae z nienawiścią w sercu. Jako takie nie mogą służyć jako dowód, że Totmes III nienawidził Hatszepsut.”³⁹

Dodatkowo znaleziono dowody, że Totmes III odnosił się do niej jako „dobrego boga” i „córka Ra” i nawet powiększył jedną z jej świątyń. Totmes III został także mianowany dowódcą armii przez Hatszepsut, nie miał więc powodów, by powątpiewać w jej lojalność wobec niego. Nie próbował dokonać puczu przeciw niej.⁴⁰

Cóż mogło więc być motywacją dla tak drastycznej akcji przeciw królowej, która kontynuowała przynoszenie bezprecedensowe bogactw do Egiptu?

Petrovich pisze:

„Jeśli Amenhotep II jest faraonem Wyjścia, czy usunięcie podobizny Hatszepsut z wielu egipskich monumentów i napisów można przypisać reakcji na wydarzenia Wyjścia? Tak, Amenhotep II wyłania się jako jedyny logiczny kandydat na faraona, który rozkazał tą ogólno-narodową kampanię bezczeszczenia. Jeśli Hatszepsut rzeczywiście była egipską macochą Mojżesza – a jest ona jedynym możliwym kandydatem – to Amenhotep II i cały Egipt mieli dostateczny motyw, by usunąć jej podobiznę z Egiptu, a jej ducha z życia pozagrobowgo.”⁴¹

ABR / Mike Luddeni

Nawiasem, dwa skarabeusze, jeden związany z Hyksosami (przed podbojem Kanaanu przez Totmesa III), drugi z królowaniem Amenhotepa II, zostały znalezione w Khirbet el-Maqatir,⁴² którą to miejscowość niektórzy naukowcy uważają za biblijne Ai, miasto w Kanaanie podbite przez Jozuego. Jeszcze jeden z czasów Totmesa IV został znaleziony w Hazor,⁴³ które także zostało podbite przez Izraelitów pod wodzą Jozuego. Ale podbój Hazor nastąpił w jakiś czas po Ai, a więc znalezienie imienia faraona z czasów po Wyjściu, a nawet po Podboju, nie musi być sprzecznością.⁴⁴

Następuje Rewolucja

Rama, Wikimedia Commons, CC BY-SA 2.0 FR

Drugi syn Amenhotepa II, Totmes IV odziedziczył tron, ale panował tylko krótko – być może 10 lat. Jego następcą był Amenhotep III, o przydomku „Amenhotep Wspaniały”. Jego panowanie odznaczyło się okresem bezprecedensowego dobrobytu, a budował na ogromną skalę. Kolosy z Memnon (dwie masywne, siedzące figury) to wszystko, co pozostało z jego ogromnej świątyni-kostnicy na wschód od Teb, była jednak największą, jaką kiedykolwiek zbudowano w Nowym Królestwie. Nie był aktywnym militarnie (ani jego syn), ale kontynuował panowanie nad państwami-wasalami w Lewancie ustanowionymi przez Totmesa III. Jest to interesujący okres, poświadczony przez listy amarneńskie. Były to tabliczki z pismem klinowym pisane do Amenhotepa III i jego syna Amenhotepa IV (później znanego jako Echnaton) przez ich podległe kraje. Ponad 200 tych tabliczek istnieje do dziś. Na przykład, król Rib-Hadda z Byblos (miasta na wybrzeżu Libanu) pisze: „…od powrotu twego ojca z Sydonu, od tego czasu te ziemie były przyłączone do Habiru.”

Webscribe, Wikimedia Commons CC BY-SA 3.0

Wierzymy, że byli to Hebrajczycy. Podbijają oni Kanaan i niektóre otaczające terytoria. Większość naukowców nie sądzi, że to mogli być Hebrajczycy, po prostu dlatego, że nie wierzą, żeby Wyjście jeszcze nie miało miejsca. To znaczy, przypisują oni panowaniu Ramzesa II w 19-tej dynastii (idea „późnego Wyjścia”). Interesujące jest to, że gdy krytycy twierdzą, że nie ma wzmianki o Hebrajczykach okupujących Egipt, to mają rację w pewnym sensie, gdyż nie są wspomniani jako obecni wewnątrz Egiptu. Ale jest mnóstwo wzmianek o spotkaniach w Lewancie począwszy od późnej 18-tej dynastii, ale nie przed 18-tą dynastią. Dodatkowo na steli zwycięstwa Merenptaha, 4-go faraona 19-tej dynastii widnieje napis:

“Książęta upadli na twarz, mówiąc ‘Pokój!’ Żaden nie podnosi głowy wśród Dziewięciu Łuków. Dla Tjehenu jest spustoszenie; Hatti zostało uspokojone; obrabowane jest Pa-Kanaan ze wszelkim złem; zabrane jest Aszkelon; schwytane jest Gezer; Janoam przestało istnieć; Izrael jest spustoszony – nie ma już jego nasienia; Harru stało się wdową z powodu Egiptu. Wszystkie kraje są uspokojone. Ktokolwiek był niespokojny został związany.”⁴⁵

Wspomnienie Izraela jako narodu wcześnie w czasie 19-tej dynastii to więcej wskazówek, że Wyjście miało miejsce wcześniej, w czasie 18-tej dynastii.

Syn Amenhotepa III, Echnaton, dobrze znałby opowieści o Wyjściu, które prawdopodobnie nastąpiło za czasu jego dziadka, Amenhotepa II. Teraz widział jak granice imperium Egiptu zostają skrócone i mógł także słyszeć opowieści o tym, jak Bóg Izraelitów działał z nimi w czasie 40-tu lat w pustyni i o inwazji Kanaanu. Gdy Amenhotep III na koniec umarł, nastąpiła rewolucja.

Gérard Ducher, Wikimedia Commons, CC BY-SA 2.5

Ogólnie książki i przewodniki opisują Amenhotepa IV tylko jako „króla heretyka”. W piątym roku swego panowania zmienił swe imię na Akhenaten lub Echnaton (), co znaczy „skuteczny duch dla Atena”. Czy zdarzyło się coś drastycznego w życiu Echnatona? Jego zmiana sposobu myślenia prowadziła także do drastycznych zmian dla Egiptu. Dokonał przewrotu w około tysiącletnim ciągłym systemie polityki i kultury. Przeszli z politeizmu czczącego wielu bogów do wywyższania jednego boga, Atena (dysku słonecznego), ponad wszystkich innych. Nakazał powszechne zamykanie świątyń i usunięcie wszystkich głównych bóstw Egiptu, co powinno być nie do pomyślenia, biorąc pod uwagę jego spuściznę rodzinną i fakt, że wszystkie ich imiona opierały się na głównym bogu Teb. Którym był Amun. Ogrom tej zmiany jest zaniżony w prawie wszystkich sprawozdaniach historycznych. Wskazywał on wszystkim Egipcjanom, by zmienili swój styl życia; zmienili swą religię i czcili jednego boga ponad wszystkich innych bogów. Tysiącami kapłani mogli stać się zbytecznymi, i tym samym wrogami. Zbudował od fundamentów całe nowe miasto w okolicy obecnie znanej jako Tell-el-Amarna, na północ od Teb. Miasto to zwane Ahetaten (co znaczy ‘Horyzont Atena’) zostało zbudowane wokół nowej świątyni słońca, która nie miała dachu, dając wejście promieniom Atena. Budowa tego masywnego miasta zajęła tylko około 5 lat.

Neoclassicism Enthusiast, Wikimedia Commons, CC BY-SA 4.0

Także nie przedstawiał siebie w klasyczny sposób, jak faraonowie przed nim. Bez klasycznej królewskiej pozy, uderzając swych wrogów cepem trzymanym w ręku. Król przedstawił siebie w naturalnej formie, z niekształtną twarzą, szerokimi biodrami i z fałdem tłuszczu brzucha na szacie. Istnieją płaskorzeźby przedstawiające go z jego żoną (piękną Nefertiti) w scenach rodzinnych, z dziećmi bawiącym się u ich stóp, gdy wygrzewają się w promieniach miłości Atena. Pisał on hymny czci i psalmy dla tego pojedynczego, potężnego boga, który podobno panował nad wszystkimi bogami. Niektóre z nich mają nawet biblijne odpowiedniki. Jak podają Hill i Watson: „Naukowcy od dawna przyznają podobieństwa między Psalmem 104 i hymnem słońca Echnatona.”⁴⁶ Jest wśród nich jedna scena, w której Echnaton i jego żona, trzymając się za ręce, płaczą z powodu śmierci dwojaczków, ale nadal w promieniach wszystko-widzącego Atena. Takie obrazy były zazwyczaj nie do pomyślenia dla króla, który był przedstawicielem bogów na Ziemi. Wielu twierdziło, że próbował on ustanowić pierwszą religię monoteistyczną.

Być może przynajmniej częściowo powód tej rewolucji był pomijany z powodu braku zrozumienia dlaczego miała ona miejsce. Niewiele wytłumaczeń było podane. Ale znowu, świeccy naukowcy nie uznają Wyjścia jako fakt, a inni nawet najbardziej konserwatywni plasują je po jego czasach. Ale jego dziadek mógł być naocznym świadkiem Wyjścia. Czy Echnaton usiłował poddać siebie j swój kraj jedynemu prawdziwemu Bogu, który uprzednio upokorzył tych wielu bogów Egiptu? Nie możemy być tego pewni, ale to czego dokonał, było radykalne i śmiałe. Miał pewność siebie nawet wiedząc, że praktycznie wszyscy będą mu przeciwni. Był to człowiek z odwagą postępujący według swych przekonań. O czym to mógł być przekonany?

Tradycyjna religia przywrócona

Jako wskazówkę na oburzenie spowodowane przez działania Echnatona, jego syn Tutanchaton (znany jako Król Tut) prawdopodobnie pod naciskiem kapłanów przywrócił sprawy do poprzedniego stanu. Zmienił swe imię z Tutanchaton na Tutanchamon i przywrócił obrządek religijny ześrodkowany na Amonie w Tebach. Piękne miasto Achetaton zostało rozebrane, a bloki skalne użyte na późniejsze budowle. Imię Echnatona nawet się nie pojawia na późniejszych listach królów.

Pixabay

Podobnie została potraktowana Hatszepsut (wspomniane poprzednio damnatio memoriae). Echnaton nawet nie został pochowany w królewskim grobowcu. Jego tanią trumnę znaleziono w mogile KV55 w r. 1907, w praktycznie śmietnikowym grobie w Dolinie Królów. Podłużna czaszka i smukłe kończyny wydawały się podobne do obrazów, które sam sporządził. Późniejsze testy DNA potwierdziły, że ta mumia to rzeczywiście był ojciec Tutanchamona, który został pochowany, jak to wszyscy wiemy, w wielkiej wspaniałości, choć umarł młodo, a jego panowanie było całkiem krótkie.

Tutanchamon miał być może dwóch poprzedników (Neferneferuaten i Smenkhare), a po nim był jeden (Ay). Ale ich rządy trwały razem około 3–4 lata. Niektórzy nawet sądzą, że Neferneferuaten to aktualnie była Nefertiti, jego matka. Jest to okres wielkiego zamieszania dla historyków. Po tym krótkim okresie zamętu jeden z generałów Tutanchamona, Horemheb, został ostatnim królem 18-tej dynastii. Jego wezyr, Ramzes I, został jego następcą i zapoczątkował nową dynastię, która ostatecznie przyćmiła wszystkie poprzednie. Wkraczamy teraz w czasy Sędziów, więc na razie nasza historia kończy się tutaj.

Wiele jest jeszcze niewiadomych co do aktualnych wydarzeń w tym okresie historii Egiptu, a nie możemy całkowicie zaufać samym egipskim zapisom. Nie podają one prawdy, gdy sprawy nie szły po ich woli. Jednak 18-ta dynastia była czasem, gdy Egipcjanie podnieśli się z niewolnictwa i stali się najpotężniejszym narodem regionu, lecz zostali upokorzeni przez rękę Jehowy, by znowu podnieść się, tylko by doznać upokorzenia z powodu wewnętrznej zdrady. Taka jest historia Egiptu, wzloty i upadki poprzez tysiąclecia.

Philip Pikart, Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0

Jest to tylko krótkie streszczenie naszych spostrzeżeń. Oczywiście, zidentyfikowanie faraona z czasu Wyjścia jest głównym punktem, który interesuje nas Chrześcijan. Musimy pamiętać, że żaden król nie będzie się szczycił swymi porażkami z rąk „niższej klasy”, ani będzie to widniało w ich epitafiach. Staraliśmy się trzymać się biblijnej osi czasu i informacji o zaangażowanych osobach. Jest jeszcze wiele więcej materiału popierającego ten punkt widzenia. Jednakowoż daty chronologii Egiptu są nieco niestałe i tak może być dalej. Co więcej, radar penetrujący grunt wskazuje, że masywne dowody archeologiczne nadal są pogrzebane pod piaskami Egiptu, jak również w wielu innych miejscach w świecie. Jutrzejsze odkrycia mogą ukazać naszą dzisiejszą wiedzę jako bezwartościową.