Explore
Also Available in:

Jak Darwin stracił wiarę

by John M. Bertrand i Russell Grigg
tłumacz Andrew Ostapowicz

To, co Darwin pisał i myślał o ewolucji i doborze naturalnym spowodowało odrzucenie przez niego dowodów Boga w naturze i ostatecznie do odrzucenia Biblii, Boga i wiary chrześcijańskiej.

Wczesne wpływy i myśli religijne

We wczesnej młodości Darwina nie brakowało wpływów religijnych. Ochrzczony jako Anglikanin i nasiąknięty unitarianizmem swej matki, młody Karol był nauczony jak się modlić. Miał zwyczaj biec z domu do szkoły, o czym pisał tak: ‘Często zdarzało się, że musiałem biec bardzo szybko, a będąc szybkonogim zazwyczaj udawało mi się zdążyć na czas; ale gdy miałem wątpliwości, czy zdążę modliłem się gorliwie do Boga, aby mi pomógł, dobrze pamiętam, że przypisywałem swój sukces modlitwom, a nie mojemu szybkiemu biegowi, zdumiewając się nad tym, jak bardzo było to pomocne.’1

WikipediaCharles Darwin
Charles Darwin

Gdy po dwóch latach porzucił studia medyczne w Edynburgu, jego ojciec zasugerował mu obranie stanu duchownego w kościele anglikańskim. Karol nie był pewny, czy mógł się zgodzić ze wszystkim z 39 zasad wiary kościoła anglikańskiego. Jednak pisał później: „Myśl zostania duchownym na prowincji nawet mi się podobała. Przeczytałem więc dokładnie dzieło pt. ‘Pearson on the Creed’ (Pearson na temat wyznania wiary) i kilka innych książek religijnych; a ponieważ wtedy nawet w najmniejszym stopniu nie wątpiłem w prawdziwość każdego słowa Biblii, wkrótce przekonałem samego siebie, że nasze Credo musi zostać w pełni przyjęte.”2

W ciągu swych trzech lat studiów teologicznych w Christ’s College (Kolegium Chrystusowym) w Cambridge, był pod wielkim wrażeniem dzieł Paley’a Evidences of Christianity (Dowody chrześcijaństwa), a szczególnie Natural Theology (Teologia naturalna), które dowodzi istnienia Boga na podstawie planowości. Wspomina on, „Mógłbym wypisać całość ‘Dowodów’ absolutnie dokładnie, ale oczywiście nie używając jasnego języka Paley’a”,3 a także „Nie sądzę, żebym podziwiał jakąkolwiek książkę więcej niż ‘Naturalną teologię’ Paley’a. Znałem ją prawie całą na pamięć”.4 W liście kondolencyjnym do przyjaciela w żałobie pisał o ‘pociesze tak czystej i świętej, jaką daje Biblia, w porównaniu z tym, jak bezużyteczną wydaje się sympatia wszystkich przyjaciół.’5

Zamiar wstąpienia w stan duchowny, pisał, nigdy nie został formalnie porzucony, ale zmarł śmiercią naturalną, gdy porzuciwszy Cambridge, przyłączył się do załogi HMS Beagle jako niepłatny naturalista.6 Jednak wpływy religijne w jego życiu nie ustały. Jego oficjalna pozycja towarzysza kapitana spowodowała, że przez następne pięć lat regularnie słyszał Biblię czytaną i wykładaną. Kapitan Robert FitzRoy by głęboko religijnym człowiekiem, który wierzył w każde słowo Biblii i osobiście w każdą niedzielę prowadził nabożeństwa, na które całą załoga musiała uczęszczać obowiązkowo. Darwin później wspominał swą własną ortodoksyjność, kiedy w dyskusji z niektórymi z oficerów, ku ich rozbawieniu, cytował Biblię jako ‘nienaruszalny autorytet w kwestiach moralności’.7 A w Buenos Aires on i jeszcze jeden z oficerów poprosili kapitana, aby im udzielił komunii zanim udadzą się do niebezpiecznych wód Ziemi Ognistej.8

Postęp niedowiarstwa

Pomimo tych wszystkich wpływów religijnych w jego życiu, upadek jego wiary zaczął się, gdy po raz pierwszy zaczął wątpić w prawdziwość pierwszych kilku rozdziałów Księgi Rodzajów. Ta niechęć, by przyjąć, że to, co Biblia mówi, jest rzeczywiście prawdą, prawdopodobnie zaczęła się, a z pewnością pogłębiła się pod wpływem dzieł, które czytał w czasie podróży – jak nowo opublikowany pierwszy tom dzieła Charles’a Lyell’a Pinciples of Geology („Zasady geologii”), a którego drugi tom, wydany po odpłynięciu statku Beagle z Anglii, został dosłany Darwinowi do Montevideo. Było to dzieło rewolucyjne na owe czasy. W subtelny sposób wyśmiewało wiarę w niedawne stworzenie, sugerując w zamian wiekową ziemię, zaprzeczało ogólnoświatowemu potopowi czasów Noego, co było oczywistym zaprzeczeniem boskich sądów. Opierając się na stwierdzeniu James’a Hutton’a, że wszystkie naturalne procesy zachodzą obecnie w takim samym tempie, w jakim zachodziły od początku (czyli na ‘uniformitarianiźmie’), Lyell w swej książce przekazał Darwinowi długie okresy czasu konieczne dla jego teorii o doborze naturalnym, jako mechanizm działania ewolucji. Jeden z biografów Darwina nazywa lekturę tej książki ‘punktem zwrotnym w jego odejściu od ortodoksji’.9 A gdy Lyell zmarł w roku 1875, Darwin powiedział, że nigdy nie zapomni, że wszystko czego dokonał w nauce zawdzięcza studium jego wielkich dzieł.10

Nieuniknionym rezultatem wzrastającego przekonania Darwina o stopniowym powstaniu gatunków w rezultacie przypadkowych zmian, było odrzucenie nie tylko opisu stworzenia z Księgi Rodzaju, ale także całego Starego Testamentu, jako natchnionego Słowa Bożego. W swej Autobiografii Darwin napisał „Stopniowo doszedłem do tego czasu (1836-1839), do zrozumienia, że Stary Testament nie jest bardziej godny zaufania niż święte księgi Hindusów lub poglądy jakichkolwiek barbarzyńców.”11

Gdy Darwin doszedł do spisania swych spostrzeżeń wynikających z jego badań stanął przed wyborem. Mógł interpretować to, co widział jako dowody prawdziwości opisu nadnaturalnego stworzenia z Księgi Rodzaju, albo jako dowody naturalizmu, zgodnego z teorią Lyell’a, postulującą długie okresy czasu. Stało się tak, że obrał tę drugą możliwość–że wszystko w naturze jest rezultatem niekierowanej bezcelowości, a nie zamiaru kierowanego według boskiego planu,12 a w kilka lat później, w r.1859 rezultatem było jego dzieło O pochodzeniu gatunków13 . W międzyczasie, w r.1844, napisał do swego przyjaciela, Joseph’a Hooker’a, ‘jestem prawie przekonany.. że gatunki nie są (jest to prawie jak wyznanie morderstwa) niezmienne’. Ian Taylor pisał o tym, ‘Wielu komentatorów uznało, że owo „morderstwo”, o które mu chodziło było w rzeczy samej morderstwem Boga’.14

Skoro już Darwin odrzekł się od Starego Testamentu, wkrótce potem odrzucił także Ewangelie. Ta utrata wiary oparła się na kilku czynnikach, włączając w to odrzucenie cudów: ‘czym więcej wiemy o niezmiennych prawach natury, tym bardziej niewiarygodnymi stają się cuda’; odrzucenie przez niego wiarygodności autorów Ewangelii: ‘ludzie w tym czasie byli łatwowiernymi do niezrozumiałego dla nas stopnia ignorantami’; jego odrzucenie chronologii Ewangelii: ‘Ewangelie nie mogły być pisane równocześnie z wydarzeniami, które opisywały’; i jego odrzucenie samych wydarzeń z Ewangelii: ‘różnią się w zbyt wielu ważnych szczegółach, o wiele zanadto ważnych, jak mi się wydawało, żeby je uznać za zwykłe różnice między sprawozdaniami naocznych świadków’. Podsumowując powyższe napisał: ‘przez takie rozważania… stopniowo przestałem wierzyć w chrześcijaństwo jako boskie objawienie.15 Przy innej okazji pisał: ‘nie zaniechałem chrześcijaństwa, aż do wieku 40 lat’.16 Osiągnął ten wiek w r.1849. Komentując to biograf Darwina, James Moore, pisze: ‘…podobnie jak jego kariera duchownego zmarła powolną „śmiercią naturalną”, tak i jego wiara powoli zwiędła’.17

Jednym z natychmiastowych skutków odrzucenia Biblii przez Darwina była utrata wszelkiej pochodzącej z niej pociechy. Beznadziejność żałoby w jego późniejszych listach do osieroconych stoi w ostrym kontraście z wcześniejszym listem, cytowanym powyżej. W r. 1851 jego ukochana córka, Annie, zmarła w wieku 10 lat, z powodu ‘żółciowej gorączki o cechach tyfusu’,18 jak to określił wezwany lekarz. Karol był załamany i napisał: ‘Naszą jedyną pociechą jest to, że choć krótkie, jej życie było radosne’.19 Dwa lata później jedyną pociechą, jaką sugerował przyjacielowi, który stracił dziecko, był ‘czas’, który ‘łagodzi i uśmierza …uczucia i żale’.20

Jego przodkowie jako wzorce ról

Wart zauważyć jeden z głównych czynników odstępstwa Darwina–wzorce jego ojca, Roberta, i dziadka Erazma.21 Obydwaj byli ‘wolnomyślicielami’, tak więc niedowiarstwo było zaakceptowaną cechą w rodzinie Darwina–nie było uważane za ‘kryzys moralny albo bunt’, ale być może nawet za ‘obowiązek synowski’.22 Gdy w r.1838 Karol zaręczył się z Emmą Wedgewood, bardzo pobożną Unitarianką (Unitarianie, albo Arianie nie wierzą w Trójcę Św.), Robert poczuł się zobowiązany poradzić swemu synowi, by ukrył swe wątpliwości religijne przed swą żoną–w innych domach nie dyskutowało się o takich sprawach.23

Będąc otoczony niewierzącymi, z umysłem nasączonym literaturą odrzucającą pojęcie sądu Bożego w historii świata, Karol dumał, „trudno mi zrozumieć, jak ktokolwiek mógłby pragnąć, aby chrześcijaństwo było prawdą; gdyby tak było, wygląda mi z prostego języka tekstu, że ludzie niewierzący, a to włączałoby mojego ojca, brata i prawie wszystkich moich najlepszych przyjaciół, byliby wiecznie karani. A to jest doktryna warta potępienia’.24

Zstąpienie w ciemność

Zstępowanie w ciemność nie zakończyło się na tym. W r. 1876 w swej Autobiografii, Darwin pisał, ‘Niegdyś doszedłem… do silnego przekonania o istnieniu Boga i nieśmiertelności duszy. W swym dzienniku pisałem, że stojąc w pośród majestatu brazylijskiej puszczy, „ nie jest możliwym aby oddać w pełni ideę wyższych uczuć zdumienia, admiracji i oddania, które napełniają umysł i podnoszą go w górę” Dobrze pamiętam moje przekonanie, iż istnieje coś więcej w człowieku niż po prostu oddech i ciało. Ale teraz nawet najwspanialsze widoki nie wywołałyby takich przekonań i uczuć w moim umyśle’.25 W korespondencji z r. 1880 Karol pisał ‘z przykrością informuję cię, że nie wierzę w Biblię jako boskie objawienie, a więc także w Jezusa Chrystusa jako Syna Bożego’.26 W ostatnim roku życia, kiedy Książę Argyll sugerował mu, ze niektóre z celów widocznych w naturze ‘są efektem i wyrażeniem intelektu’. Karol spojrzał na niego przenikliwie i powiedział: ‘Tak, od czasu do czasu odczuwam to z przytłaczającą siłą; ale kiedy indziej’, tu potrząsnął głową mgliście, dodając, ‘wydaje się zanikać’.27 Mniej więcej w tym samym czasie napisał do swego starego przyjaciela. Joseph’a Hooker’a ‘Muszę patrzeć na cmentarz w Down jako na najsłodsze miejsce na ziemi’.28,29

Zakończenie

W ten sposób ów człowiek, tragicznie w błędzie, zdryfował od podobnego dziecku zaufania Temu, który pomagał mu biec do szkoły na czas w otchłań beznadziejności i agnostycyzmu.30 Podczas gdy duchowa wędrówka chrześcijanina prowadzi z ciemności ku cudownej światłości Chrystusa, droga Karola Darwina wiodła na śliską ścieżkę od światła Ewangelii w zupełną ‘czerń ciemności na wieki’.31

Niewiara Darwina, podobnie jak wielu ludzi dzisiaj, miała swe korzenie w umyśle, który wpierw odrzucił objawienie Boże w Biblii, a później nie chciał przyjąć objawienia samego Siebie, które Bóg dał w przyrodzie. Ta religia objawienia, Biblii, Jezusa Chrystusa będzie utrzymywała nas w łączności z prawdą, nadzieją i życiem w Bogu, a z dala od ewolucjonizmu, humanizmu i ateizmu, jeśli tylko pozwolimy jej mocy działać w naszych sercach. Tragedią Darwina jest, że nigdy tego nie uczynił.

Przypisy

  1. Life and Letters of Charles Darwin (Listy i życie Karola Darwina), D. Appleton and Co., New York, 1911, Vol. 1, str. 29. Wróć do tekstu
  2. ibid, Vol. 1, str. 39. Wróć do tekstu
  3. ibid, Vol. 1, str. 41. Najlepszymi przedmiotami Karola były Paley i Euclides. Wróć do tekstu
  4. ibid, Vol. 2, str. 15. (C. Darwin to John Lubbock, 15 November 1859). Wróć do tekstu
  5. ibid, Vol. 1, str. 153. (C. Darwin to D. Fox, 23 April 1829). Wróć do tekstu
  6. ibid, Vol. 1, str. 39. Wróć do tekstu
  7. ibid, Vol. 1, str. 277. Wróć do tekstu
  8. Gertrude Himmelfarb, Darwin and the Darwinian Revolution- Darwin i darwinowska rewolucja, Chatto and Windus, London, 1959, str. 54. Wróć do tekstu
  9. Glass, Bentley, Editor, Forerunners of Darwin- Poprzednicy Darwina, 1745–1859. Autor rozdziału Francis Haber (The Johns Hopkins Press, 1959), str. 259, cytowany przez Bolton Davidheiser, Evolution and Christian Faith-Ewolucjia i wiara chrześcijańska, Presbyterian and Reformed Publishing Co., New Jersey, 1969, str. 60. Wróć do tekstu
  10. Ref. 1, Vol. 2, str. 374. (C. Darwin do Miss Buckley, sekretarki Sir Charles Lyell’a , 23 Luty 1875). Wróć do tekstu
  11. ibid,Vol. 1, str. 277. Note: the words ‘or the beliefs of any barbarian’ in Charles’s original Autobiography (written in 1876 for his family) were deleted by his son, Francis, at the insistence of his widow, Emma, in the version published after his death, as were his views on the Old Testament, namely, what he called, ‘its manifestly false history of the world, with the Tower of Babel, the rainbow as a sign, etc. etc.’ (ref. 8, p. 317). The uncensored version of the autobiography, published by Charles’s granddaughter, Lady Nora Barlow, in 1958, contained some 6,000 words expunged by Francis and Emma, much of which related to Charles’s irreligious nature, and which ‘might embarrass the Darwin name’. (Source: Ian Taylor, In the Minds of Men, TFE Publishing, Toronto, 1984, pp. 115 and 449, note 1.) Wróć do tekstu
  12. Zob. Carl Wieland, Rzeczywiste przesłanie Darwina: czy je przeoczyłeś?, Creation magazine, Vol. 14 No. 4, September–November 1992, pp. 16-18; also Don Batten, Darwin’s Contribution, Creation magazine, Vol. 17 No. 4, September-November 1995, p. 25. Wróć do tekstu
  13. Charles Darwin wrote many other monographs and books, of which the most well known is probably The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex, which deals inter alia with human evolution, published in 1871. Wróć do tekstu
  14. Ian Taylor, In the Minds of Men, TFE Publishing, Toronto, 1984, p. 126. Wróć do tekstu
  15. Ref. 1, p. 278. Curiously, Darwin continued, ‘But I was very unwilling to give up my belief; I feel sure of this, for I can well remember often and often [sic] inventing day-dreams of old letters between distinguished Romans, and manuscripts being discovered at Pompeii or elsewhere, which confirmed in the most striking manner all that was written in the Gospels. But I found it more and more difficult, with free scope given to my imagination, to invent evidence which would suffice to convince me. Thus disbelief crept over me at a very slow rate, but was at last complete. The rate was so slow that I felt no distress.’ Wróć do tekstu
  16. Adrian Desmond and James Moore, Darwin, Michael Joseph, London, 1991, p. 658. Wróć do tekstu
  17. James Moore, The Darwin Legend, Baker Books, Michigan, 1994, p. 46. Wróć do tekstu
  18. Ref. 15, p. 384. Wróć do tekstu
  19. Ref. 1, Vol. 1, p. 348. (C. Darwin to W.D. Fox, 29 April 1851). Wróć do tekstu
  20. ibid, Vol. 1, p. 355. (C. Darwin to W.D. Fox, 10 August 1853). Wróć do tekstu
  21. Although Erasmus died seven years before Charles was born, Charles undoubtedly was familiar with both his liberal views and his writings about evolution. Charles read Erasmus’s book Zoonomia twice, once in his youth and ‘a second time after an interval of ten or fifteen years’ (Ref. 1, Vol. 1, p. 34). Wróć do tekstu
  22. Ref. 8, p. 10 Wróć do tekstu
  23. Ref. 15, p. 256. Wróć do tekstu
  24. Ref. 8, pp. 10, 318. Wróć do tekstu
  25. Ref. 1, Vol. 1, p. 281. Wróć do tekstu
  26. Ref. 15, pp. 634–35. Wróć do tekstu
  27. Ref. 1, Vol. 1, p. 285 footnote. Wróć do tekstu
  28. Ref. 16, p. 46. Wróć do tekstu
  29. For an account of Darwin’s almost-life-long illness, see Russell Grigg, Darwin’s Mystery Illness, Creation magazine, Vol. 17 No. 4, September–November 1995, pp. 28–30. Wróć do tekstu
  30. In 1881, at a meeting with Edward Aveling (Karl Marx’s son-in-law) and Ludwig Büchner, Darwin said he preferred to be called an agnostic. Ref. 1, Vol. 1, p. 286. Wróć do tekstu
  31. Jude 13. Wróć do tekstu